گر چه درباره شأن نزول آیه فوق، مفسران، روایات متعددى نقل کرده اند، ولى، چنان که خواهیم دید، هیچ کدام از آنها «شأن نزول» آیه نیست، بلکه در واقع، بیان مصداق و وجود خارجى آن است.
به هر حال، به دنبال آیات گذشته، که بیان حال کفار و منافقان را مى نمود، در آیه فوق، اشاره به گروه هاى مختلف از مسلمانان راستین شده است و آنها را در سه گروه مشخص، تقسیم مى کند.
نخست، آنها که «پیشگامان در اسلام و هجرت بوده اند» (وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ).
دوم، آنها که «پیشگام در نصرت و یارى پیامبر(صلى الله علیه وآله)، و یاران مهاجرش بودند» (وَ الأَنْصارِ).
سوم، آنها که بعد از این دو گروه آمدند، «و از برنامه هاى آنها به نیکى پیروى کردند، و با انجام اعمال نیک، قبول اسلام، هجرت، و نصرت آئین پیامبر(صلى الله علیه وآله)، به آنها پیوستند» (وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان).(1)
از آنچه گفتیم، روشن شد: منظور از «بِإِحْسان»، در واقع بیان اعمال و معتقداتى است که، در آنها از پیشگامان اسلام پیروى مى کنند، و به تعبیر دیگر: «احسان»، بیان وصف برنامه هائى است که، از آن متابعت مى شود.
ولى، این احتمال نیز در معنى آیه داده شده است که: «احسان» بیان وصف چگونگى متابعت و پیروى باشد، یعنى: آنها که به طور شایسته پیروى مى کنند (در صورت اول «باء» به معنى «فِى»، و در صورت دوم به معنى «مَعَ» است).
گر چه ظاهر آیه، مطابق تفسیر اول است.
پس از ذکر این گروه سه گانه، مى فرماید: «هم خداوند از آنها راضى، و هم آنها از خدا راضى شده اند» (رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ).
رضایت خدا از آنها; به خاطر ایمان و اعمال صالحى است که انجام داده اند، و خشنودى آنان از خدا، به خاطر پاداش هاى گوناگون، فوق العاده و پر اهمیتى است، که به آنان ارزانى داشته.
به تعبیر دیگر: آنچه خدا از آنها خواسته، انجام داده اند، و آنچه آنها از خدا خواسته اند، به آنان بخشیده، بنابراین، هم خدا از آنها راضى است، و هم آنان از خدا راضى هستند.
با این که، جمله گذشته همه مواهب و نعمت هاى الهى را در برداشت، (مواهب مادّى و معنوى، جسمانى و روحانى) ولى، بعنوان تأکید و بیان «تفصیل» بعد از «اجمال»، اضافه مى کند: «خداوند براى آنها باغ هائى از بهشت فراهم ساخته، که از زیر درختانش نهرها جریان دارند» (وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْری تَحْتَهَا الأَنْهارُ).
از امتیازات این نعمت، آن است که: جاودانى است و «همواره در آن خواهند ماند» (خالِدینَ فیها أَبَداً).
«و مجموع این مواهب معنوى و مادّى، براى آنها پیروزى بزرگى محسوب مى شود» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ).
چه پیروزى از این برتر، که انسان احساس کند آفریدگار، معبود و مولایش، از او خشنود است، و کارنامه قبولى او را امضاء کرده؟
و چه پیروزى از این بالاتر، که با اعمال محدودى در چند روز عمر فانى، مواهب بى پایان ابدى پیدا کند.
این احتمال نیز وجود دارد که رضایت خدا مربوط به پذیرش آئین او باشد و رضایت آنها به خاطر عظمت قدرت و خروج از تحت سلطه فرهنگ منحط و ستمگران جاهلى.

1 ـ بسیارى از مفسران، کلمه «مِن» را در جمله بالا (وَ السّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الأَنْصار) «تبعیضیه» دانسته اند، و ظاهر آیه نیز همین است; زیرا در آیه، سخن از پیشگامان مهاجران و انصار است، نه همه آنها. و در واقع بقیه در مفهوم جمله بعد، یعنى تابعان وارد مى شوند.