در این آیات نیز، سخن، همچنان پیرامون معرفى منافقان، به وسیله اعمال، رفتار و افکار آنها است، تا مسلمانان به روشنى، این گروه را بشناسند، و تحت تأثیر نقشه هاى شوم آنان قرار نگیرند.
نخست مى فرماید: «آنها که در (تبوک) از شرکت در جهاد تخلف جستند ـ و با عذرهاى واهى در خانه هاى خود نشستند، و به گمان خود سلامت را بر خطرات میدان جنگ ترجیح دادند ـ از این عملى که بر ضد رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مرتکب شدند، خوشحالند» (فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللّهِ).
«آنها از این که در راه خدا با مال و جان خود جهاد کنند، و به افتخارات بزرگ مجاهدان نائل گردند، کراهت داشتند» (وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللّهِ).
این نابخردان به تخلف خودشان از شرکت در میدان جهاد قناعت نکردند، بلکه با وسوسه هاى شیطانى کوشش داشتند، دیگران را نیز دلسرد، یا منصرف سازند، «به آنها گفتند: در این گرماى سوزان تابستان به سوى میدان نبرد حرکت نکنید» (وَ قالُوا لاتَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ).
آنها در حقیقت، مى خواستند هم اراده مسلمانان را تضعیف کنند، و هم شریک هاى بیشترى براى جرمشان فراهم سازند.
اما قرآن روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله)کرده، و با لحن قاطع و کوبنده اى، مى فرماید: «به آنها بگو: آتش سوزان دوزخ از این هم گرم تر و سوزان تر است اگر مى فهمیدند»! (قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ).
ولى، افسوس که بر اثر ضعف ایمان، و عدم درک کافى، توجه ندارند چه آتش سوزانى در انتظار آنها است، آتشى که یک جرقه کوچکش از آتش هاى دنیا سوزنده تر است.

در دو آیه بعد، اشاره مى کند که: آنها به گمان این که پیروزى به دست آورده اند، و با تخلّف از جهاد، و دلسرد کردن بعضى از مجاهدان به هدفى رسیده اند، قهقهه سر مى دهند، و بسیار مى خندند، همان گونه که همه منافقان در هر عصر و زمان چنینند.
ولى، قرآن به آنها اخطار مى کند که: «باید کم بخندند و بسیار بگریند» (فَلْیَضْحَکُوا قَلیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثیراً).
گریه براى آینده تاریکى که در پیش دارند.
گریه براى مجازات هاى دردناکى که در انتظار آنها است.
گریه به خاطر این که همه پل هاى بازگشت را پشت سر خود ویران ساخته اند.
و بالاخره، گریه براى این که این همه استعداد و سرمایه عمر را از دست داده، و رسوائى، تیره روزى و بدبختى براى خود خریده اند.
و در آخر آیه مى فرماید: «این جزاى اعمالى است که آنها انجام مى دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ).
از آنچه گفتیم، روشن شد: منظور این است این گروه، باید در این جهان کم بخندند و بیشتر گریه کنند; زیرا مجازات هاى دردناکى در پیش دارند که، اگر از آن آگاه شوند، بسیار گریه خواهند کرد و کمتر مى خندند.
ولى، گروهى از مفسران، احتمال دیگرى در معنى این جمله داده اند، و آن این که: اینها هر قدر بخندند، با توجه به عمر کوتاه دنیا، خنده آنان کم خواهد بود، و در آخرت آن قدر باید گریه کنند که، گریه هاى دنیا در برابر آن ناچیز است.(1)
ولى، تفسیر اوّل، با ظاهر آیه و تعبیرات مشابه آن، که در گفته ها و نوشته ها مى آید، سازگارتر است، به خصوص این که، لازمه تفسیر دوم این است که، صیغه امر به معنى اِخبار بوده باشد، و این بر خلاف ظاهر است.
حدیث معروفى که بسیارى از مفسران از پیامبر(صلى الله علیه وآله)نقل کرده اند که فرمود: لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ لَضَحِکْتُمْ قَلِیلاً وَ لَبَکَیْتُمْ کَثِیراً: «اگر آنچه را من (از کیفرهاى هولناک قیامت) مى دانم، شما هم مى دانستید، کم مى خندیدید و بسیار گریه مى کردید»(2) نیز، شاهد معنى اول است (دقت کنید).

در آخرین آیه مورد بحث، اشاره به یکى دیگر از روش هاى حساب شده و خطرناک منافقان مى کند، و آن این که: آنها به هنگامى که کار خلافى را آشکارا انجام مى دهند، براى تبرئه خود، ظاهراً در مقام جبران برمى آیند و با این نوسان ها و اعمال ضد و نقیض، چهره اصلى خود را پنهان مى دارند.
آیه مى گوید: «هر گاه خداوند تو را به سوى گروهى از اینها بازگرداند، و از تو اجازه بخواهند که در میدان جهاد دیگرى شرکت کنند، به آنها بگو هیچ گاه با من در هیچ میدان جهادى شرکت نخواهید کرد، و هرگز همراه من با دشمنى نخواهید جنگید»! (فَإِنْ رَجَعَکَ اللّهُ إِلى طائِفَة مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقاتِلُوا مَعِیَ عَدُوّاً).
بدین معنى که پیامبر(صلى الله علیه وآله)، باید آنها را براى همیشه مأیوس کند، و روشن سازد که ـ به اصطلاح ـ حنایشان دیگر رنگى نخواهد داشت، و کسى فریبشان را نخواهد خورد، و چه بهتر که این گونه دام ها را برچینند، و به جاى دیگرى ببرند، که در اینجا دیگر کسى به دامشان نخواهد افتاد!.
ذکر این نکته نیز لازم است که: جمله: طائِفَة مِنْهُم: «گروهى از ایشان»، نشان مى دهد: همه آنان حاضر نبودند از این طریق وارد شوند، و پیشنهاد شرکت در جهاد دیگرى را عرضه بدارند، شاید به خاطر این که بعضى به قدرى رسوا و شرمنده بودند که، حتى حاضر به حضور در محضر پیامبر(صلى الله علیه وآله)و چنین پیشنهادى نمى شدند.
سپس، دلیل عدم قبول پیشنهاد آنها را چنین بیان مى کند: «شما براى نخستین بار راضى شدید از میدان جهاد کناره گیرى کنید، و در خانه ها بنشینید، هم اکنون نیز به متخلفان بپیوندید، و با آنها در خانه ها بنشینید» (إِنَّکُمْ رَضیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّة فَاقْعُدُوا مَعَ الْخالِفینَ).
 

1 ـ «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.
2 ـ «بحار الانوار»، جلد 55، صفحه 107، و جلد 56، صفحه 199 ـ «شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید»، جلد 1، صفحه 94 ـ «مجموعه ورّام»، جلد 1، صفحه 269.