در آیه 207 سوره بقره مى خوانیم: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ وَ اللهُ رؤفٌ بِالْعِباد):

«بعضى از مردم (با ایمان و فداکار، همچون على(علیه السلام) در لیلة المبیت به هنگام خفتن در جایگاه پیغمبر(صلى الله علیه وآله) جان خود را بخاطر خشنودى خدا مى فروشند; و خداوند نسبت به همه بندگان مهربان است.» در شأن نزول این آیه، روایات زیادى در منابع معروف اسلامى آمده است از جمله:

1ـ ثعلبى مفسّر معروف اهل سنّت در تفسیر خودش در شأن نزول این آیه چنین نقل مى کند: «پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) هنگامى که تصمیم به هجرت به سوى مدینه گرفت على بن ابیطالب(علیه السلام) را در مکه، براى اداى دیون و امانت هاى مردم که نزد او بود گذارد و آن شب که به سوى غار حرکت مى کرد; مشرکین اطراف خانه او را گرفته بودند. لذا دستور داد که على(علیه السلام) در بستر او بخوابد، و به او فرمود: «پارچه سبز رنگى که من دارم ـ و به هنگام خواب روى خود مى کشم ـ به روى خود بینداز و در بستر من بخواب، انشاء الله هیچ مکروهى به تو نمى رسد».

على(علیه السلام) این کار را انجام داد، در این موقع خداوند به جبرئیل و میکائیل وحى فرستاد که من در میان شما پیمان برادرى ایجاد کردم و عمر یکى را طولانى تر از دیگرى قرار دادم. کدام یک از شما دو نفر، زندگى دیگرى را بر خود مقدّم مى شمرید ـ و عمر طولانى را براى دیگرى مى خواهید ـ؟ هر یک از آن دو، حیات خویش را برگزیدند، در این هنگام خداوند به آنها وحى فرستاد; چرا شما همانند على بن ابیطالب(علیه السلام) نبودید که من میان او و محمّد(صلى الله علیه وآله) برادرى برقرار ساختم و او در بستر پیامبر(صلى الله علیه وآله) خوابید و جان او را بر جان خویش مقدّم شمرد. به زمین فرود آیید، و او را از دشمنانش حفظ کنید. آنها هر دو فرود آمدند، جبرئیل بالاى سرش و میکائیل پایین پایش بود، در این هنگام جبرئیل صدا زد: «آفرین آفرین! چه کسى همانند تو است اى على؟! خداوند متعال با تو نزد فرشتگان مباهات کرد». در این هنگام که پیامبر(صلى الله علیه وآله) به سوى مدینه در حرکت بود این آیه در شأن على(علیه السلام) نازل شد: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).

این حدیث را ثعلبى با همین تفصیل و غزالى در احیاء العلوم (جلد 3، صفحه 238) و گنجى در کفایة الطالب (صفحه 114) و ابن صبّاغ مالکى در الفصول المهمّه (صفحه 33) و سبط بن جوزى حنفى در تذکرة الخواصّ (صفحه 21) و شبلنجى در نور الأَبصار (صفحه 82) نقل کرده اند. (1)

2ـ حاکم حسکانى در شواهد التنزیل از ابوسعید خدرى همین مضمون را با تفاوت بسیار مختصرى نقل مى کند. (2)

3ـ حاکم حسکانى در همان کتاب (شواهد التنزیل) از ابن عباس نقل مى کند که على(علیه السلام)نخستین کسى بود که بعد از خدیجه(علیها السلام) به رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ایمان آورد و لباس او را پوشید و در بستر او خوابید ...(ولى در این نقل اشاره اى به آیه شریفه نمى کند).(3)

4ـ و نیز در همان کتاب از عبدالله بن سلیمان (و در نسخه اى از عبدالله بن عباس) همین معنى نقل شده، که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آن شب که به سوى غار مى رفت على(علیه السلام) را در بستر خود خواباند. ابوبکر به دنبال پیامبر(صلى الله علیه وآله) رفت و قریش به على(علیه السلام)نگاه مى کردند ـ و گمان مى کردند پیامبر است ـ هنگامى که صبح شد ناگهان نگاه کردند و دیدند على(علیه السلام)است، گفتند: محمد(صلى الله علیه وآله) کجا است؟ فرمود: من آگاهى ندارم، گفتند: ما تعجب مى کردیم هنگامى که سنگ به سوى تو مى انداختیم پیچ و تاب مى خوردى و از یک پهلو به پهلوى دیگر مى شدى در حالى که وقتى به سوى محمد(صلى الله علیه وآله) سنگ مى انداختیم تکان نمى خورد! و این آیه درباره این ماجرا نازل شده است: ( وَ مِنَ النّاسَ مَنْ یَشْرى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).(4)

5ـ حاکم نیشابورى در کتاب معروف مستدرک الصّحیحین از ابن عباس چنین نقل مى کند که على(علیه السلام) جان خویش را به خدا فروخت. لباس پیامبر(صلى الله علیه وآله) را پوشید، سپس به جاى او خوابید ... و در پایان این حدیث مى گوید: « هذا حَدیثٌ صَحیحُ الاَسْنادِ وَ لَمْ یُخْرجاهُ»: «این حدیث معتبرى است، هر چند بخارى و مسلم در کتاب خود آن را نیاورده اند». (5)

6ـ در همان کتاب از حکیم بن جبیر از على بن الحسین(علیه السلام) نقل مى کند:

« اِنَّ اَوَّلَ مَنْ شَرَى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ عَلِىُ بْنُ ابیطالِب»: «نخستین کسى که جان خود را به بهاى خشنودى خدا فروخت، على بن ابیطالب(علیه السلام) بود». (6)

سپس مى افزاید: در آن هنگام که على(علیه السلام) مى خواست در بستر رسول خدا(صلى الله علیه وآله)بخوابد، این اشعار را زمزمه مى کرد:

وَقَیْتُ بِنَفْسى خَیْرَ مَنْ وَطَئَ الْحَصَى *** وَ مَنْ طافَ بِالْبَیْتِ الْعَتِیْقِ وَ بِالْحِجْرِ

رَسُول اِلله خافَ اَنْ یَمْکُرُوا بِهِ *** فَنَجّاهُ ذُو الطَّولِ الاِله مِنَ الْمَکْرِ

وَ باتَ رَسُولُ اللهِ فى الْغار آمِناً *** مُوَقّىً و فى حِفْظِ الالِهِ وَ فى سَتْرِ

وَ بِتُّ ارائیهمْ وَ لَمْ یَتْهَمونَنى *** وَ قَدْ وَطَنْتُ نَفْسى عَلَى الْقَتْلِ وَالاَسْرِ

«با جان خویش، نگهدارى و پاسدارى از کسى کردم که بهترین انسانى بود که بر روى زمین گام نهاد ـ همان کس که به خانه کعبه و حجر طواف فرمود».

«همان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) که از مکر دشمنان بیمناک بود ـ و خداوند قادر او را از مکر (و نقشه هاى شوم آنها) رهایى بخشید».

«و رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در غار در امن و امان بود ـ و در حفظ الهى و در پوشش قرار داشت».

«و من مراقب آنها (دشمنان) بودم، و آنها باور نمى کردند، که من به جاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)خوابیده ام ـ در حالى که آماده براى کشته شدن و اسارت بودم». (7)

اشعار فوق که حکایت از نهایت ایثار و جانبازى و افتخار امیرالمؤمنین(علیه السلام) به این امر مى کند در کتب دیگر نیز آمده است.

7ـ طبرى مورّخ معروف درباره مسأله هجرت مى نویسد على(علیه السلام) در بستر پیامبر(صلى الله علیه وآله) خوابیده بود و دشمنان نظاره مى کردند و او را در بستر مى دیدند در حالى که پوشش پیامبر را به روى خود کشیده بود.آنها مى گفتند: به خدا این همان محمد(صلى الله علیه وآله)است! تا اینکه صبح شد و على(علیه السلام) از بستر پیامبر(صلى الله علیه وآله) برخاست! (طبرى این داستان را در کنار آیه ( وَ اِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَذینَ کَفَروُا لِیُثْبِتُوکَ ...) که آن هم مربوط به داستان هجرت است نقل کرده است).(8)

8ـ ابن اثیر در اسد الغابه در فضائل على(علیه السلام) نقل مى کند: هنگامى که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) اراده هجرت فرمود، على(علیه السلام) را براى اداى دیون و رد امانت هایى که نزد او بود، در مکه گذارد و در آن شب که از مکه به سوى غار رفت، در حالى که مشرکان خانه او را احاطه کرده بودند; دستور داد على(علیه السلام) در بستر او بخوابد و جامه او را بر روى خود بکشد. سپس داستان لیلة المبیت و وحى الهى را به جبرئیل و میکائیل نقل کرده، و در پایان مى گوید: سپس خداوند این آیه را بر پیامبرش، در حالى که به سوى مدینه مى رفت، نازل کرد: ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرِى نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاةِ اللهِ).(9)

9ـ احمد حنبل یکى از ائمه چهارگانه معروف اهل سنت در مسند خود که از منابع مشهور است، از ابن عباس در تفسیر آیه ( وَ اِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ ...): «(به خاطر بیاور) هنگامى را که کافران نقشه مى کشیدند که تو را به زندان بیفکنند; یا به قتل برسانند; یا تبعید کنند; آنها نقشه مى کشیدند و خداوند هم تدبیر مى کرد; و خداوند بهترین مدبّران است»، نقل مى کند که قریش در مکه به مشاوره پرداختند. بعضى گفتند به هنگام صبح او را ببندید و به زندان بیفکنید ـ منظورشان پیامبر(صلى الله علیه وآله)بود ـ و بعضى گفتند او را به قتل برسانید، و بعضى گفتند او را تبعید کنید، خداوند متعال پیامبرش را از این ماجرا آگاه ساخت، و در این هنگام على(علیه السلام)در بستر پیامبر(صلى الله علیه وآله) خوابید ... (و پیامبر(صلى الله علیه وآله)) از مکه خارج شد (10).

احمد حنبل، اشاره اى به آیه ( وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَشْرى نَفْسَهُ) نمى کند، ولى از آیه ( اِذْ یَمْکُرْ بِکَ الَّذینَ کَفَرُوا ... )که آن هم در ماجراى لیلة المبیت وارد شده است، سخن مى گوید.

روایات منحصر به آنچه گفته شد نیست، بلکه و روایات فراوان دیگرى در منابع معروف در این زمینه نقل شده که براى اطلاع بیشتر مى توانید به کتاب هاى احقاق الحق (11) و شواهد التنزیل (12) و فضائل الخمسه (13) و الغدیر (14) و تفسیر برهان (15) مراجعه فرمائید.

1. الغدیر، جلد 2، صفحه 48.

2. شواهد التنزیل، جلد 1، صفحه 196، حدیث 133.

3. همان مدرک، صفحه 98.

4. شواهد التنزیل، جلد 1، صفحه 100. و سوره بقره، آیه 207.

5. مستدرک الصحیحین، جلد 3، صفحه 4 (طبع دارالمعرفه بیروت).

6. همان مدرک.

7. مستدرک الصحیحین، جلد 3، صفحه 4.

8. سوره انفال، آیه30. تاریخ طبرى، جلد 2، صفحه 100.

9. اسد الغابه، جلد 4، صفحه 25.

10. مسند احمد، جلد 1، صفحه 348 (طبع دار صادق بیروت).

11. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 23 تا 45، و جلد6، صفحه 479 تا 481 و جلد 8 صفحه 335 تا 348، و جلد 14 صفحه 116 تا 130.

12. شواهد التنزیل، جلد 1، صفحه 96 به بعد.

13. فضائل الخمسه، جلد 2، صفحه 345 به بعد.

14. الغدیر، جلد 2، صفحه 49 به بعد.

15. تفسیر برهان، جلد 1، صفحه 206 و 207.