چهارمین منبع علم امامان فیض روح القدس است.

توضیح اینکه: در آیات قرآن کراراً سخن از تأیید روح القدس به میان آمده که در سه مورد درباره حضرت مسیح(علیه السلام) (1) و در یک مورد درباره پیامبر مکرّم اسلام(صلى الله علیه وآله)است.(2)

در اینکه روح القدس کیست؟ یا چیست؟ در میان مفسران گفتگوى بسیار است.

گروهى از مفسّران، آن را به جبرئیل تفسیر کرده اند، و در مورد حضرت مسیح(علیه السلام)به آن روح مقدّس و پاکى که در او بوده، یا به معنى انجیلى که بر او فرستاده شده تفسیر شده است، و گاه گفته اند منظور اسم اعظم خداوند است که مسیح با آن مردگان را زنده مى کرد. (3)

ولى از تعبیرات قرآن مجید و هم چنین روایات مختلف اسلامى چنین استفاده مى شود که روح القدس معانى متعددى دارد، و در هر جا ممکن است معنى خاص خود را ببخشد. در یک آیه از قرآن مجید که مى فرماید: ( قُلْ نَزَّلَهُ رُوح القُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ): «بگو: روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل کرده»(4)، ظاهراً به معنى جبرئیل است که قرآن را از سوى خدا بر پیامبر(صلى الله علیه وآله)نازل مى کرد. ولى در سه مورد دیگر در قرآن مجید که همه درباره حضرت مسیح(علیه السلام)است به نظر مى رسد که مفهوم دیگرى دارد; زیرا تعبیر ( اِذْ اَیَّدتُکَ بِرُوحِ القُدُسِ) ـ یاـ (و َ اَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)(5) نشان مى دهد که اشاره به روحى است که همواره با مسیح(علیه السلام)بوده و او را تأیید و تقویت مى کرده است.

از روایاتى که در منابع اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده به خوبى بر مى آید که روح القدس، روح مقدّسى بوده که با همه انبیاء و ائمه معصومین(علیهم السلام) در ار ارتباط بوده است; و آنها را در موارد مختلف امداد مى کرده است، حتّى از روایات متعدّدى که در منابع اهل سنّت نیز وارد شده است، استفاده مى شود که وقتى در مناسبت هاى مهم، سخنان و اشعار پر مغز از کسى صادر مى شد; پیامبر مى فرمودند: «این به کمک روح القدس بوده است».

از جمله در حدیثى که در تفسیر الدّر المنثور آمده است مى خوانیم که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) درباره شاعر معروف اسلامى حَسّان بن ثابت فرمود: « اللّهُمَّ اِیِّدْ حَسّاناً بِرُوحِ القُدُسِ کَما نافَحَ عَنْ نَبیِّه»: «خداوندا حَسّان را به روح القدس تقویت کن آن گونه که از پیامبرش دفاع کرد». (6)

درباره شاعر معروف اهل بیت(علیهم السلام) کُمیت بن زید اسدى مى خوانیم، که امام باقر(علیه السلام) به او فرمود: «براى تو همان است، که پیامبر(صلى الله علیه وآله) به حسّان بن ثابت فرمود»: « لَنْ یَزالَ مَعَکَ رُوحُ القُدُسِ ما ذَبَیْتَ عنّا»: «همیشه روح القدس با تو خواهد بود مادامى که از ما دفاع مى کنى». (7)

در روایت دیگرى آمده است که امام علىّ بن موسى الرضا(علیه السلام) هنگامى که دعبل خزاعى شاعر با شهامت، بعضى از اشعار قصیده معروف، مدارس آیات را خواند، امام گریه شدیدى کرد و سپس فرمود: « نَطَقَ رُوحُ الْقُدسِ عَلى لِسانِکَ بِهذَیْنِ الْبَیْتَیْنِ»: «روح القدس در این دو بیت به زبان تو سخن گفت». (8)

و از اینجا به خوبى روشن مى شود که روح القدس یک روح امدادگر است که را به هنگام انجام کارهاى مهم معنوى و الهى یارى مى دهد، و البته به تفاوت مراتب اشخاص متفاوت است. در پیامبران و امامان معصوم(علیهم السلام) به گونه فوق العاده اى قوى تر و بارزتر عمل مى کند; و در دیگران به اندازه خودشان هر چند از ماهیت و جزئیات آن اطلاع زیادى در دست ما نیست.

در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر آیه: ( السّابِقُونَ السّابِقُونَ ـ اُولئِکَ المُقَرَّبُونَ) (9) مى فرماید: « فَالسّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللهِ(علیه السلام) وَ خاصَّةِ اللهِ مِنْ خَلْقِه، جَعَلَ فیهِمْ خَمْسَةُ اَرْواح، اَیَّدَهُمْ بِرُوحِ القُدُسِ فَبِه عَرَفُوا الاَشْیاءَ ...»:

«پیش گامان همان رسولان الهى(علیهم السلام) و خاصان خداوند از میان خلق اند، خداى متعال در آنها پنج روح قرار داده (از جمله اینکه) آنها را با روح القدس تقویت نموده که به وسیله آن اشیاء را مى شناسند ...». (10)

در حدیث دیگرى در همین رابطه، از امام باقر(علیه السلام) آمده است که بعد از برشمردن ارواح پنج گانه که در انبیاء و اوصیاء وجود دارد، مى فرماید: « فَبِرُوحِ القُدُسِ ... عَرَفُوا ما تَحْتَ الْعَرْشِ اِلى ما تَحْتَ الثَّرى»: «به وسیله روح القدس، آنچه را در زیر عرش و آنچه را در زمین است مى دانند». (11)

احادیث فراوان دیگرى در این زمینه در اصول کافى و سایر کتب دیده مى شود که شرح همه آنها در این مختصر نمى گنجد.

آرى امدادهاى الهى از طریق روح القدس یکى دیگر از منابع علمى معصومان است.

1. سوره بقره، آیات 87 و 253، و سوره مائده، آیه 110.

2. سوره نحل، آیه 102.

3. این چهار معنى در تفسیر کنزالدقائق، جلد 2، صفحه 78 آمده، ولى در بعضى از تفاسیر معروف فقط معنى اول ذکر شده است، البتّه در تفسیر فخر رازى به سه معنى قناعت شده است: جبرئیل و انجیل و اسم اعظم (تفسیر فخر رازى، جلد 3، صفحه 177).

4. سوره نحل،آیه 102.

5. سوره مائده، آیه110ـ و سوره بقره، آیه87.

6. الدر المنثور، جلد 1، صفحه 87 (ذیل آیه 87 سوره بقره) دو روایت نیز قریب به همین مضمون در صحیح مسلم، جلد 4، صفحه 19 و 32 باب فضائل حسّان بن ثابت آمده است.

7. سفینة البحار، ج 2، صفحه 4954.

8. کشف الغمه، جلد 3، صفحه 118. اعلام الورى، صفحه 331، آن دو شعر عبارت است از : خروج امام لا محالة خارج *** یقوم على اسم الله و البرکات یمیز فینا کل حق و باطل *** و یجزى على النعماء و النقمات

9. سوره واقعه، آیات 10 و 11.

10. اصول کافى، ج 1، صفحه 271.

11. همان مدرک، صفحه 272.