قرآن در آیه دیگرى مؤمنان را مخاطب قرار مى دهد و بعد از دعوت به تقوا، به آنها دستور مى دهد که (همواره) با صادقان و راستگویان همراه باشند، تا گرفتار انحراف نشوند: ( یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِتَقُوا اللهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقینَ): «اى کسانى که ایمان آورده اید از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان و راستگویان باشید»(1)در اینکه منظور از «صادقین» در این آیه چه کسانى است، تفسیرهاى مختلفى وجود دارد:

بعضى احتمال داده اند که منظور از صادقین، شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) است، و این آیه منحصر به زمان او است در حالى که واضح است این آیه مانند سایر خطابات قرآن عام است و تمام مؤمنان را در هر عصر و زمان و مکانى فرا مى گیرد.

بعضى دیگر گفته اند که «مَعَ» در اینجا به معنى «مِن» است، یعنى: شما از جمله صادقان و راستگویان باشید! در حالى که هیچ ضرورتى براى این گونه تأویل ها و توجیه ها وجود ندارد; و اصولا معلوم نیست در ادبیات عرب و کلمات ادباء «مَعَ» به معنى «مِن» به کار رفته باشد.

طبق ظاهر آیه همه مسلمانان موظفند که در هر عصر و زمانى در خط صادقان و همراه آنان باشند، و از آن معلوم مى شود که در هر عصر و زمان، صادق یا صادقانى وجود دارند که مردم باید براى پیمودن راه تقوا و پرهیزگارى با آنان باشند.

بهتر این است که براى فهم معنى صادقان، به خود قرآن باز گردیم و ببینیم که چه اوصافى را براى صادقان بیان کرده است. در یک جا مى فرماید:( اِنَّما الْمُؤمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبیلِ اللهِ اُولئِکَ هُمُ الصّادِقُونَ): «مؤمنان (واقعى) تنهاکسانى هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند، سپس شک و تردیدى به خود راه نداده و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کرده اند; آنها راستگویانند».(2)

در این آیه صدق به صورت مجموعه اى از ایمان و عمل، که خالى از هرگونه شک و تردید و تخلّف باشد، معرفى شده است.

در آیه 177 سوره «بقره» بعد از آن که حقیقت نیکوکارى را در ایمان به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتب آسمانى و پیامبران و همچنین انفاق مال در راه خدا و در طریق نجات مستضعفان و بردگان و نیز برپاداشتن نماز و دادن زکات و وفاى به عهد و صبر و شکیبایى و استقامت در برابر مشکلات و در هنگام جهاد ذکر مى کند، مى افزاید: ( اُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا) «اینها کسانى هستند که راست مى گویند».

به این ترتیب نشانه اصلى صادقان، ایمان کامل به همه مقدّسات و اطاعت فرمان خدا در تمام زمینه ها، مخصوصاً نماز و زکات و انفاق و استقامت در جهاد و در مقابل مشکلات ذکر کرده است. نظیر همین معنى در آیه 8 سوره حشر نیز آمده است.

از مجموع این آیات و همچنین از اطلاق آیه مورد بحث که بودن با صادقان را بدون هیچ قید و شرط طى ذکر مى کند، نتیجه مى گیریم که مسلمانان موظفند با کسانى باشند که از نظر ایمان و تقوا در اعلا درجه، و همچنین از نظر علم و عمل و استقامت و جهاد در بالاترین سطح باشند دقت کنید که آیه نمى گوید در زمره صادقان باشید بلکه مى گوید همراه آنها و در مسیر پرهیزگارى باشید. این نشان مى دهد که منظور مرحله اى بالاتر از مراحلى است که مردم به آن مى رسند، و روشن ترین مصداق این معنى، معصومان اند این از یک سو.

از سوى دیگر دستور به همراه بودن با صادقان به طور مطلق، و جدا نشدن از آنان بدون هیچ قید و شرط، قرینه دیگرى بر معصوم بودن آنها است; زیرا پیروى بى قید و شرط جز در مورد معصومان معنى ندارد. (دقت کنید)

جالب اینکه فخر رازى بعد از ذکر مقدماتى در مورد آیه، و اشاره به این نکته که آیه مى گوید: کسى که ممکن الخطا است باید اقتدا به کسى کند که معصوم است، و معصومین کسانى هستند که خداوند متعال آنان را صادقان نام نهاده، پس این آیه دلالت مى کند بر اینکه افراد جایز الخطا واجب است که با معصومان از خطا باشند، تا معصومان از خطا، مانع خطاى ممکن الخطاها شوند، و این معنى در هر زمانى ثابت است. بنابراین در هر زمانى باید معصومى وجود داشته باشد!

سپس مى افزاید: ما قبول داریم که در هر زمانى باید معصومى باشد ولى مى گوییم معصوم مجموع اُمّت است! در حالى که شما (شیعیان) مى گویید معصوم تنها یک نفر است».(3)

فخر رازى با توجه به مضمون روشن آیه نتوانسته است دلالت آن را بر وجود معصوم در هر عصر و زمانى انکار کند، ولى براى اینکه عقیده پیروان مکتب اهلبیت(علیهم السلام) را نپذیرد، سخن از معصوم بودن جمیع امت، یا به تعبیر دیگر اجماع امت به میان آورده است، در حالى که اولا: مسائل اجماعى که جمیع امت در آن متفق اند مسائل محدودى است; و حال آنکه همراه با صادقان بودن یک وظیفه عام است و همه شرایط را در بر مى گیرد. (دقت کنید)

ثانیاً: هیچ عرب زبانى به هنگام نزول این آیه از کلمه صادقین چنین برداشتى (دلالت کلمه صادقین بر مجموع امّت) نداشته است، پس چگونه مى توان آن را بر این معنى حمل کرد؟ بهتر این است که اعتراف کنیم در هر عصر و زمانى، فرد صادقى که هیچ خطا و خلاف و اشتباهى در سخنان او نیست وجود دارد و ما باید پیرو او باشیم!

در اینجا سؤالى پیش مى آید و آن اینکه کلمه صادقین جمع است پس باید در هر عصر و زمانى چند معصوم وجود داشته باشد، و این معنى با عقیده پیروان مکتب اهلبیت(علیهم السلام) سازگار نیست.

پاسخ این سؤال با توجّه به یک نکته روشن مى شود، و آن اینکه این جمع مى تواند اشاره به مجموع زمان ها باشد; زیرا صادقان در مجموع زمان ها جماعتى را تشکیل مى دهند. درست مثل اینکه گفته شود مردم هر زمان باید پیرو انبیاء و پیامبران الهى باشند، مفهوم این سخن آن نیست که در هر زمان پیامبران متعددى وجود دارند; بلکه منظور این است که هر گروهى پیرو پیامبر زمان خود گردند. یا اینکه گفته شود مردم باید تکالیف خود را از علماء و مراجع تقلید بگیرند، یعنى: هر کس باید پیرو عالم و مرجع تقلید زمان خود باشد.

شاهد گویاى این موضوع آن است که در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) جز او کسى که واجب الاطاعه باشد وجود نداشت، در حالى که آیه فوق به طور قطع شامل زمان او هم مى شود; بنابراین روشن است که منظور جمع در یک زمان نیست، بلکه منظور آیه از همراهى صادقین در مجموعه زمان ها است، این تحلیل از منظر خود آیه ارائه شد.

امّا از نظر روایات اسلامى، بسیارى از مفسّران و محدثان اهل سنت از ابن عباس نقل کرده اند که آیه فوق درباره على بن ابیطالب(علیه السلام) است.

از جمله علامه ثعلبى در تفسیر خود نقل مى کند که ابن عباس در تفسیر این آیه گفت: «مَعَ الصّادِقینَ یَعْنى مَعَ عَلِىِ بْنِ اَبیطالِب وَ اَصْحابِهِ». (4)

همچنین علامه گنجى در کفایة الطالب و علامه سبط بن الجوزى در تذکره از گروهى از علماء چنین نقل مى کند: « قالَ عُلَماءُ السِیَر، مَعْناهُ کُونُوا مَعَ عَلِى(علیه السلام) وَ اَهْلِ بَیْتِهِ، قالَ ابْنُ عَباس عَلىٌّ سَیِدُ الصّادِقینَ»: «علماى سیره (علماى تاریخ پیامبر) گفته اند: معناى این آیه آن است که با على(علیه السلام) و خاندانش همراه باشید، ابن عباس مى افزاید: على(علیه السلام) سید و سرور صادقان است». (5)

در روایات متعدّدى که از طرق اهل بیت به ما رسیده نیز بر این معنى تأکید شده است. از جمله در روایتى از جابر بن عبدالله انصارى از امام محمّد باقر(علیه السلام)مى خوانیم که در تفسیر آیه ( وَکُونُوا مَعَ الصّادِقینَ) فرمود: « أَى آلُ مُحَمَّد».(6)و در روایات دیگرى که برید بن معاویه از همان امام(علیه السلام) نقل کرده است در تفسیر این آیه مى خوانیم: « اِیانا عَنى»: «مقصود مائیم».(7)

در تفسیر برهان از کتاب نهج البیان نقل مى کند: « رُوىَ أَنَّ النَّبى(صلى الله علیه وآله) سُئِلَ عَنِ الصّادِقین فَقالَ هُمْ عَلِى وَ فاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ وَ ذُرِیَّتُهُمْ الطّاهِرُونَ اِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ»: «روایت شده است که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) درباره صادقین سؤال شد، فرمود: آنها على و فاطمه و حسن و حسین(علیهما السلام) و فرزندان معصوم آن ها تا قیامت اند». (8)

بدیهى است تمام این روایات در واقع براى بیان مصداق است، و با کلّیت مفهوم آیه منافات ندارد چرا که شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله)را درجه اوّل شامل مى شود، و بعد امامان معصوم(علیه السلام) را در هر عصر و زمان.

به این ترتیب آیه فوق هم مسأله ولایت عامه را ثابت مى کند و هم ولایت خاصه را.

1. سوره توبه، آیه 119

2. سوره حجرات، آیه 15.

3. تفسیر فخر رازى، جلد 16، صفحه 221.

4. احقاق الحق، جلد 3، صفحه 297.

5. همان مدرک.

6. نور الثقلین، جلد 2، صفحه 280 حدیث 392.

7. همان مدرک، حدیث 393.

8. تفسیر برهان، جلد 2، صفحه 170.