یکى دیگر از عبادات اسلامى که تأثیر مهمّى در آموزش مسلمین و نشر علم و دانش و وحدت صفوف و و قوّت و شوکت مسلمین دارد، مراسم حج است که همه ساله، میلیون ها نفر از مسلمانان را از سراسر جهان به سوى خود فرا مى خواند، و در یک کنگره عظیم جمع مى کند و آموزش هاى زیادى را در جهات معنوى و مادّى به آنها مى دهد.
شایان ذکر است که شرکت در این مراسم براى هر مسلمانى که توانایى داشته باشد یک بار درطول عمر واجب، و دفعات دیگر مستحب است و هیچ فرقى میان مسلمانان از زن و مرد و پیر و جوان و سیاه و سفید و با سواد و بى سواد نیست، و به همین روال همه ساله گروه عظیمى از شخصیت هاى علمى و فرهنگى و سیاسى و اقتصادى مسلمین در میان صفوف حجاج به زیارت خانه خدا مى شتابند، و در طول مدّتى که در مکّه و مدینه و سایر مواقف با هم در تماس هستند، قسمت قابل ملاحظه اى از معلومات خود را مبادله مى کنند.
مخصوصاً در این اواخر که بسیارى از مسلمانان به اهمیّت این گردهمایى معنوى عظیم آشناتر شده اند، در حاشیه این مراسم پرشکوه گردهمایى ها و کنگره هایى تشکیل مى دهند; که اندیشمندان کشورهاى مختلف در آن جمع مى شوند، و ره آوردهاى فرهنگى خود را در اختیار یکدیگر (از این طریق) قرار مى دهند.
قرآن مجید در یک جمله کوتاه درباره اهداف حج مى فرماید: (لِیَشْهَدُوا مَنفِعَ لَهُمْ): «تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیاتبخش) باشند;»!
مفسّران درتفسیر کلمه «منافع» در اینجا سخن بسیار گفته اند; ولى روشن است که هیچ گونه محدودیّتى در مفهوم این لفظ نیست و تمام منافع و برکات معنوى و نتایج مادى و فلسفه هاى سیاسى و فرهنگى و اجتماعى را شامل مى شود.
ربیع بن خیثم از امام صادق(علیه السلام) تفسیر این کلمه را خواست، امام در پاسخ فرمود: «منافع دنیا و آخرت را، هر دو شامل مى شود».
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) در (پاسخ هشام بن حکم) از فلسفه حجّ مى خوانیم; که امام به چند بعد مهم در آن اشاره فرموده است: نخست آشنایى مسلمین تمام جهان با یکدیگر، سپس به آثار و منافع اقتصادى آن، و بعد به ایجاد بسیارى از مشاغل در شعاع حجّ، و سرانجام به اثرات فرهنگى آن اشاره مى کند، و مى فرماید: «وَلِتُعْرَفَ آثارُ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله)وَ تُعْرَفَ اَخْبارُهُ وَ یُذْکَرَ وَلا یُنْسى»: «و نیز هدف این بوده، که آثار پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اخبار او شناخته شود ـ و علوم و دانش هاى اسلامى از نسلى به نسل دیگر منتقل گردد ـ و به دست فراموشى سپرده نشود».
به هر حال اگر کسى در جزئیّات مراسم حج دقیق شود، و مخصوصاً از نزدیک این مراسم را مشاهده کند، به اهمیّت بعد فرهنگى و آموزشى آن که به راستى کم نظیر و بى بدیل است، آشنا مى شود.
آرى حج مى تواند همه ساله مبدّل به یک کنگره عیظم فرهنگى گردد، تا اندیشمندان جهان اسلام در ایّامى که در مکّه هستند، گرد هم آیند و علاوه بر درک فیوضات و آثار معنوى حجّ، افکار و ابتکارات خویش را به سایر مسلمانان منتقل سازند.
در دوران هاى خفقان بارى که خلفا و سلاطین ستمگر، اجازه نشر معارف اسلامى را به مسلمین نمى دادند آنها با استفاده از فرصتى که فریضه حجّ در اختیارشان مى گذاشت، بسیارى از مشکلات خود را حل مى کردند و با ایجاد تماس با ائمّه هدى(علیهم السلام) و علماى بزرگ دین پرده از چهره معارف و قوانین اسلام و سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) بر مى داشتند; و به هنگام بازگشت به بلاد خود، حامل پیام هاى مهمّ معنوى و اخلاقى و فرهنگى بودند.
1. سوره حج، آیه 28.
2. تفسیر نور الثقلین، جلد 3، صفحه 488.
3. وسائل الشیعة، جلد 8، صفحه 9، حدیث 18.
