تنها سخنى که مى توان در مقام جمع میان گفتار کسانى که وجود زندان را در عصر عمر نفى کرده و کسانى که روى وجود آن پافشارى دارند بیان کرد، این است که عمر اقدام به ساختن زندان نکرد امّا خانه صفوان بن امیّه را به چهار هزار درهم خریدارى کرد، و از آن براى این منظور استفاده مى نمود، ولى در عصر امیرالمؤمنین على(علیه السلام)، ایشان شخصاً اقدام به ساختن زندان کرد (تا مسائل انسانى نسبت به زندانیان بهتر رعایت شود و از فرار آنها نیز جلوگیرى کند).
جالب اینکه در تواریخ آمده است که حضرت على(علیه السلام)نخست زندانى از بوریا ساخت که هم نور فراوان و هم هواى مناسبى داشت، و نام آن را «نافع» گذاشت ـ شاید به این منظور که این زندان از نظر اخلاقى در روح مجرمان اثر بگذارد و به زودى اصلاح شوند ـ ولى متأسفانه وضع این زندان مورد سوء استفاده قرار گرفت و دزدها دیوار آن را سوراخ کرده و پا به فرار گذاشتن، امام به ناچار زندان محکمى از گل ساخت و آن را «مُخَیَّس» نامید.
و همانطور که در بالا اشاره کردیم گسترش کشورهاى اسلامى در عصر خلیفه دوّم به قدرى زیاد بود که اداره جامعه آن روز بدون وجود زندانى براى مجرمان امکان پذیر نبوده است; و ظاهراً اصرار بر انکار این موضوع بیشتر به مسائل سیاسى و تعصّبات قومى باز مى گردد; و گرنه هم تاریخ و هم قرائن اوضاع و احوال به آن گواهى مى دهد.
به هر حال در آن عصر زندان محلى براى نگهدارى مجرمان، بدهکاران متمکن، و مانند آن بود و هرگز مخالفان سیاسى به زندان نمى رفتند; و هر گاه وجودشان غیر قابل تحمّل بود آنها را به تبعیدگاه مى فرستادند، چنانکه در داستان ابوذر همه خوانده ایم که وقتى عثمان و اطرافیان او نتوانستند زبان ابوذر را که پیوسته به امر به معروف و نهى از منکر مشغول بود; تحمّل کنند او را به سرزمین بد آب و هواى «ربذه» تبعید کردند، و در همانجا دارفانى را وداع گفت و به جوار رحمت الهى شتافت.
امّا چنانکه خواهیم دید زندان در عصر بنى امیّه به کلى دگرگون شد، و مرکزى براى مخالفان سیاسى و معترضان به حقّ و آمران به معروف و ناهیان از منکر گردید.
