«یَعفُو عَمَّن ظَلَمَه و یُعطى مَنْ حرمَه و یَصِلُ مَنْ قَطَعَه»
ترجمه: کسى را که به او ظلم کرده، مى بخشد و به آن که محرومش ساخته، عطا مى کند و با کسى که پیوندش را قطع کرده رابطه برقرار مى کند.
* * *
شرح: در این قسمت مولى به سه صفت دیگر اشاره مى کنند که هر کدام از مکرمتهاى اخلاقى و ارزشهاى پسندیده انسانى است، عفو ناشى از شجاعت، و اِعطاء و بخشش به کسى که او را محروم ساخته ناشى از سخاوت، و ارتباط با کسى که از او بریده ناشى از رحمت است. در مورد این سه صفت و فضیلت آنها، روایات زیادى وارد شده است:
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) در خطبه اى چنین فرمودند: «اَلا اُخْبِرُکم بِخَیرِ خلایِقِ الدُّنیا و الآخرة: العَفْوُ عَمَّن ظَلَمَک و تَصِلُ مَنْ قَطَعَک و الاحسان الى مَن اَساء الیک و اِعطاء مَنْ حَرَمَک».(1)
«آیا بهترین اخلاق دنیا و آخرت را به شما خبر ندهم؟ (بدانید که بهترین اخلاق) عفو و گذشت از کسى است که به تو ستم کرده و پیوستن به کسى که از تو بریده و نیکى با کسى که به تو بدى نموده و بخشیدن به کسى که تو را محروم ساخته است».
2ـ از ابى حمزه ثمالى نقل شده که گفت شنیدم از امام سجاد(علیه السلام) که مى فرمود: وقتى روز قیامت شد، خداوند تبارک و تعالى اوّلین و آخرین را در یک جا جمع مى کند، سپس منادى ندا مى دهد «اَینَ اهلُ الفضل»: «کجائید اهل فضیلت»، عده اى از مردم بلند مى شوند و ملائکه با آنها روبرو شده و مى گویند فضل شما چه بود، مى گویند: «کُنّا نَصِلُ مَنْ قَطعنا و نعطى مَنْ حَرَمنا و نعفُوا عمّن ظَلَمَنا»: «با کسى که قطع ارتباط با ما کرده بود ارتباط برقرار مى کردیم و به کسى که ما را محروم ساخته بود، بخشش مى نمودیم. از کسى که به ما ستم نموده بود، درمى گذشتیم»، سپس به آنها گفته مى شود، راست گفتید داخل بهشت شوید.(2)
3ـ جابر از امام باقر(علیه السلام) نقل مى کند که فرمودند: «ثلاث لا یزد اللّه بِهِنّ المرء اِلاّ عزّاً: الصفح عَمّن ظَلمَه و اعطاء مَن حَرَمَه و الصِّلة لِمَنْ قَطَعَه»: «سه چیز است که خداوند به سبب آنها به انسان عزت مى دهد: گذشت از کسى که به انسان ظلم و ستم کرده و اعطاء و بخشش به کسى که او را محروم ساخته و ارتباط با کسى که قطع ارتباط کرده است».(3)
اخبار در این معنا بسیار است و مرحوم کلینى در باب عفو در کافى آورده است.
عفو از کسى که به انسان ستم نموده، و عنایت و رسیدگى به کسى که انسان را در وقت سختى دستگیرى نکرده و ارتباط با کسى که از انسان بریده و با او قهر کرده بسیار نیاز به مجاهدت نفسانى دارد، پیروزى در میدان نفس را نیاز دارد؛ حضرت عفو و اعطاء و ارتباط تنها را از صفات پرهیزگاران شمردند، بلکه اضافه به ظالم و محروم کننده و قاطع ارتباط، کردند، تا شدت مجاهدت نفسانى و بلندى روح پرهیزگار واقعى را بفهمانند.
یکى از شارحان کتاب شریف کافى در مورد این روایات مى گوید: از صفات اهل کرم و عفو از کسى است که به آنها ستم روا داشته و از صفات لئام و پست طینتان انتقام و تشفّى و عقاب است تا غیظ و غضب درونى را که آفتى نفسانى است دفع کنند، این آفت نفسانى و بیمارى روانى، جُهّال و کسانى را که داراى نقص روحى هستند متغیّر مى کند زیرا بسیار سریع در برابر هر چه مخالف هواى نفسانى آنها است متأثر مى شوند. و امّا معنى عطا کردن به کسى که انسان را در وقت تنگدستى از عطاى خود محروم کرده این است که وقتى احسان به کسى کردى و او مقابله به مثل کرد یا با بدى و کفران نعمت با شما برخورد کرد از احسان او روى گردان مشو، زیرا اگر او شکرگزارى از تو نکرد، دیگرى چنین مى کند و اگر هم احدى از تو سپاسگزارى و تقدیم نکرد، خداوند احسان کنندگان را دوست دارد، چنانکه در قرآن مجید فرمود، و در شرافت و فضل تو همین بس که تو مورد خطاب «اَیْنَ اهلُ الفضل» در روز محشور شدن اوّلین و آخرین قرار مى گیرى.
و امّا مراد «صلةُ مَنْ قطعَک» این است که به هر وسیله ممکن با کسى که با تو قطع رابطه کرده، ارتباط برقرار کن، خصوصاً اگر ارحام و بستگان نزدیک تو باشد.(4)
حال به طور جداگانه در مورد این سه فراز سخن گوئیم:
«یَعفُوا عمّن ظَلَمَه»
از بهترین صفات، گذشت از کسى است که به انسان ظلم کرده است، عفو معمولا در وقتى است که انسان قدرت انتقام دارد وگرنه اگر این قدرت را نداشته باشد مقام، مقام صبر است نه عفو.

1. اصول کافى، جلد 3، صفحه 166.
2. اصول کافى، جلد 3، صفحه 149.
3. اصول کافى، جلد 3، صفحه 149.
4. اصول کافى، جلد 3، صفحه 149.