1. عقیده مسیحیان درباره مبدأ و معاد
2. ابهام و پیچیدگى عقاید آنها
3. تثلیث و معنى آن
4. سرچشمه تثلیث و تاریخ پیدایش آن ـ تثلیث مصرى و هندى و مسیحى
5. توحید و تثلیث (وحدت در عین تثلیث)
6. تثلیث به هیچ صورت، منطقى و قابل قبول نیست.
یکى از مشخّصات عقاید مسیحیان کنونى، ابهام و تاریکى و پیچیدگى خاصّى است که بر بسیارى از اصول معارف مذهبى آنها سایه افکنده است، مخصوصاً عقیده آنها درباره خدا و شخص عیسى و توحید و تثلیث، بسیار گنگ و مبهم است. مطالعات گوناگون تاریخى به ما نشان مى دهد که سرچشمه و علّت اساسى این موضوع دو چیز است:
الف) مسیحیّت با گذشت زمان دستخوش تغییرات و تحوّلات فراوانى شده و طبق معمول، تحوّلات فکرى آنها بیشتر به سوى غلو درباره عیسى سیر کرده و لذا تدریجاً با مرور زمان، تناقضاتى میان افکار و اعتقادات آنها بروز کرده است که ناچار از جمع و تلفیق میان آنها بوده اند.
ب) چون بخشى از اعتقادات آنها قیافه قرون وسطایى و غیر منطقى داشته و در عصر حاضر قابل قبول نبوده است ناچار مى بایست به صورتى روزپسند درآید.
بدیهى است جمع میان آن تضادها از یک سو و صورت منطقى به همه این عقاید گوناگون دادن از سوى دیگر، جز از طریق تفسیرهاى مبهم و دوپهلو امکان نداشته است و لذا چنانکه خواهیم دید غالباً راه چاره را منحصر به این گونه تفاسیر دیده اند.
نمونه کامل این مطلب، عقیده مسیحیان درباره خداست. اصل اساسى که امروز مورد قبول کلیسا و محافل کلیسایى است همانا موضوع تثلیث است که گاهى نیز از آن به «ثالوث اقدس» تعبیر مى شود.
مطابق این عقیده، «طبیعت خدایى قصد از سه اقنوم(1) مساوى الجوهر مى باشد یعنى «خداپدر» و «خداپسر» و «خدا روح القدس». خدا پدر، خالق جمیع کائنات است بهواسطه پسر، و پسر فادى، و روح القدس پاک کننده مى باشد. لکن باید دانست که این هر سه اقنوم را یک مرتبه و درجه و عمل است».(2)
همین نویسنده در چند سطر قبل درباره خدا مى نویسد:
«خدا یعنى از خود به وجود آمده و آن اسم خالق جمیع موجودات و حاکم کلّ کائنات مى باشد و او روحى است بى انتها و ازلى و در وجود و حکمت و قدرت و عدالت و کرامت بى تغییر و تبدیل و به انواع مختلف و طرق متنوّع خود را در موجودات ظاهر مى فرماید، چنانکه در کتب مقدّسه در شخص عیسى مسیح که منجى کلّ جهان بود تجلّى فرمود».(3)
در دائرة المعارف قرن 19 فرانسه درباره تثلیث چنین مى خوانیم: «آن عبارت از اتّحاد سه شخص متمایز است که خداى واحدى را تشکیل مى دهد».(4)
چنانکه از دنباله گفتار دائرة المعارف مزبور برمى آید، عقیده تثلیث و خدایان سه گانه منحصر به مسیحیان نیست بلکه پیش از آن در میان هندى ها بوده که آن را تثلیث یا ثالوث هندى مى نامند.
مطالعات دیگر نشان مى دهد که علاوه بر این دو، در میان مصریین قدیم عقیده تثلیث وجود داشته که اکنون از بین رفته است.
ولى تثلیث هندى هنوز طرفداران بسیارى در میان براهمه دارد. طبق این عقیده، برهمایى ها معتقدند که خداوند نخست در «برهما» و سپس در «فیشنو» و بعد «سیفا» ظهور کرد و لذا مجسّمه هاى آنها را به صورت به هم چسبیده درست مى کنند.
بى تردید عقیده به تثلیث، نخست در آیین مسیح نبوده و همه مطالعات تاریخى این معنى را تأیید مى کند و نشان مى دهد که این موضوع بعداً به عقاید مسیحیان اضافه شده است. آیا پولس نخستین کسى بود که این عقیده را ابراز کرد یا بعد از او این عقیده اظهار شد، محلّ گفتوگوست.
دائرة المعارف لاروس در این باره مى نویسد:
«اگرچه عقیده به تثلیث در کتب عهد جدید و اعمال رسولان و همچنین در میان شاگردان نزدیک آنها نبوده، ولى کلیساى کاتولیک و مذهب پروتستان روى تقلید معتقدند که عقیده مزبور همیشه و در تمام زمان ها مورد قبول مسیحیان بوده است، على رغم مدارک تاریخى که به ما نشان مى دهد چگونه این عقیده پیدا شد و نمو کرد و سپس در کلیسا وارد گردید. تنها چیزى که در این قسمت دیده مى شود این است که هنگام انجام دادن مراسم غسل تعمید، نامى از «اب، ابن، روح القدس» مى برند ولى بعداً خواهیم گفت که معناى اصلى این کلمات با آنچه امروز مسیحیان از آن مى فهمند تفاوت بسیار دارد.
مسلّماً شاگردان نخستین مسیح که از نزدیک او را شناخته بودند و سخنان وى را شنیده بودند، بسیار از این عقیده که «مسیح یکى از ارکان سه گانه تشکیل دهنده ذات آفریدگار است» دور بوده اند و (مثلاً) پطرس حوارى معروف، مسیح را جز مردى که از طرف خداوند به او وحى فرستاده مى شد نمى دانست. ولى پولس با عقیده شاگردان نخستین مسیح مخالفت کرد و گفت: مسیح از انسان بالاتر است، او نمونه اى از انسان تازه، یعنى «عقل عالى» است که از
خداوند متولّد شده، و پیش از پیدایش این جهان بوده است و سپس در این جهان به صورت انسانى درآمد تا مردم را نجات بخشد، ولى در عین حال او پیرو خداى پدر است...».
دائرة المعارف مزبور سپس اضافه مى کند: «ژوستن مارشیر، که از تاریخ نویسان قرن دوم میلادى است، مى گوید: در زمان او در کلیسا کسانى بودند که عیسى مسیح را انسان خالص، منتها انسانى که از سایر مردم کامل تر بود مى دانستند ولى بعداً هر قدر دایره مسیحیّت توسعه یافت و افراد تازه اى از بت پرستان آیین مسیح را پذیرفتند عقاید تازه اى به آن افزوده شد».(5)
نویسنده قاموس مقدّس نیز به این حقیقت اعتراف کرده است، آنجا که مى گوید: «ولى مسأله تثلیث در عهد عتیق و عهد جدید مخفى و غیر واضح است».(6)

(1). «اقنوم»، جمع «اقانیم»، به معنى شخص و اصل است.
(2). قاموس مقدّس، ص 344 و 345.
(3). قاموس مقدّس، ص 344 و 345.
(4). فرید وجدى، دائرة المعارف، مادّه «ثالوث».
(5). فرید وجدى، دائرة المعارف، مادّه «ثالوث».
(6). قاموس مقدّس، ص 345.