1ـ ممکن است کسانى بگویند: مى دانیم مناطق معتدله هم یکنواخت نیستند، و روز و شب آنها با هم مساوى، نمى باشد، مثلا در آغاز تابستان در پاره اى از این مناطق طول روز 15 ساعت، و در بعضى دیگر 14 یا 13 ساعت است و این بستگى به «فاصله آنها از خط استوا» دارد.

پاسخ ـ با مراجعه به حد وسط مناطق معتدله (و یا صحیح تر حد وسط «مناطق غیر قطبى» که در تمام طول سال داراى شب و روز متعارف هستند) این مشکل نیز حل خواهد شد. یعنى ساکنان مناطق قطبى مى توانند بر طبق نقاطى که روى مدار 25/33 درجه (یعنى میانگین 5/66 درجه) قرار دارد عمل نمایند.

این مدار از نزدیکى شهرهاى پیشاور، کابل، اصفهان بغداد، و دمشق در «آسیا» و از «تونس» و «مراکش» در «افریقا»، و از جنوب «ایالات متحده» در قاره امریکا عبور مى کند.

2ـ ممکن است کسانى ایراد کنند: این دستور گرچه ساده و روشن است و در عصر ما با وجود ساعت و همچنین ایستگاههاى رادیو اشکالى ندارد ولى تشخیص آن براى کسانى که ساعت و یا رادیو ندارند مواجه با اشکال خواهد شد، وظیفه اینگونه افراد چیست؟

پاسخ ـ همانطور که گفتیم به دست آوردن ظهر و نیمه شب در این مناطق هیچ گونه نیازى به ساعت و غیر آن ندارد و تنها طول روز و شب است که نیازمند به آن مى باشد، اگر کسانى در این مناطق باشند که هیچ گونه دسترسى به این وسائل براى تعیین وقت ندارند، یا این که هوا مثلا ابر است، موظفند به «تخمین و گمان خود» عمل نمایند و وظائف خود را بر طبق آن انجام دهند، و در صورتى که بتوانند باید احتیاط کنند تا یقین به وقت حاصل گردد.

همانطور که در مناطق ما نیز اگر کسى در بیابانى گرفتار شود، و هوا ابر باشد، و هیچ وسیله براى تشخیص وقت نداشته باشند، یا در زندان تاریک و مجردى بسر برد، باید احتیاط کند و در صورت عدم امکان احتیاط، به تخمین و گمان خود عمل کند.

3ـ ممکن است کسانى بپرسند: کم و زیاد شدن ارتفاع آفتاب در طول 24 ساعت در مناطق قطبى، که وسیله اى براى تشخیص ظهر و نیمه شب است، در مدار 90 درجه کامل وجود ندارد، زیرا آفتاب در این نقطه کاملا یکنواخت به دور افق گردش مى کند «کراراً گفتیم در حقیقت زمین به دور خود گردش مى نماید و به نظر مى رسد که آفتاب مى گردد».

خلاصه در خصوص این نقطه که وضع آفتاب نسبت به افق کاملا یکنواخت است ظهر و نیمه شب مفهومى ندارد.

پاسخ ـ درست است، ولى باید توجه داشت مدار 90 درجه در حقیقت یک نقطه موهوم نیست، و اگر کمى هم پا را فراتر بگذاریم باید بگوئیم مدار 90 درجه قطعه زمین کوچکى مى باشد که اگر کمى از آن دورتر برویم این یکنواختى وضع آفتاب بهم مى خورد و ظهر و نیمه شب پیدا مى شود و مى توانیم وظائف خود را کاملا انجام دهیم.

4ـ ممکن است سؤال شود: تکلیف ساکنان مناطق قطبى در روزهاى طولانى آن روشن گردید، در شبهاى طولانى آنجا چه باید کرد؟

پاسخ ـ همانطور که در مقدمات این بحث نیز یادآور شدیم «ستارگان» در آن شبها درست وضعى مشابه «آفتاب» در روزها دارند، یعنى به دور افق مرتباً مى گردند، گاهى اوج مى گیرند و گاهى به افق نزدیک مى شوند، اگر یکى از آن ستارگان در نزدیکى افق در نظر گرفته شوند از حداکثر ارتفاع و انخفاض آن مى توان ظهر و نیمه شب را به وقت محلى آنجا تعیین نمود.

از مجموع توضیحات مختلفى که در این بحث آوردیم به خوبى روشن مى شود که نه آفتاب نیمه شب کشور «فنلاند» اسلام را به خطر انداخته، و نه ساکنان آنجا از نظر اجراى وظائف اسلامى سرگردان خواهند شد، و نه این مسئله صورت یک مشل لاینحل به خود گرفته است!

پایان