آنچه امام(علیه السلام) در این خطبه بیان فرموده که ما امراى کلام هستیم واقعیّتى انکارناپذیر است که دوست و دشمن به آن معترف اند. بهترین دلیل براى این مطلب، آثارى است که از این خاندان مقدس باقى مانده; مانند سخنان پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) که به عنوان نهج الفصاحه منتشر شده و این کتاب نهج البلاغه در بخشهاى سه گانه خود و دعاهایى مانند دعاى کمیل و صباح که سندش به آن حضرت مى رسد و دو خطبه معروف بانوى اسلام فاطمه زهرا(علیها السلام) و همچنین دعاى عرفه که سندش به امام حسین(علیه السلام) مى رسد و خطبه هایى که خاندان آن حضرت بعد از حادثه کربلا در کوفه و شام و سپس در مدینه ایراد کردند و همچنین دعاهاى صحیفه سجادیه و دعاهایى مانند دعاى ابوحمزه ثمالى که آن نیز سندش به امام سجاد(علیه السلام) مى رسد و امثال آنها.

اعتراف دشمنان در این زمینه قابل ملاحظه است. ابن ابى الحدید در جلد اوّل شرح نهج البلاغه از شخصى به نام محقن ابن ابى محقن نقل مى کند هنگامى که او محضر على(علیه السلام) را رها کرد و به معاویه پیوست، معاویه از او پرسید: از نزد چه کسى آمدى؟ گفت: «جِئْتُکَ مِنْ عِنْدِ أَعْیَى النّاسِ» او براى چاپلوسى در برابر معاویه چنین گفت: من از نزد ناتوان ترین اشخاص در سخن گفتن، آمده ام. معاویه گفت: «وَیْحَکَ کَیْفَ یَکُونُ أعْیَى النّاسِ فَوَاللهِ ما سَنَّ الْفَصاحَةَ لِقُرَیْش غَیْرُهُ; واى بر توچگونه او را ناتوان ترین افراد مى شمارى در حالى که به خدا سوگند، اساس فصاحت را در میان قریش جز او کسى بنا ننهاد».(1)

نیز او از عبدالحمید کاتب که در فن نویسندگى ضرب المثل بود نقل مى کند که مى گفت: هفتاد خطبه از خطبه هاى على(علیه السلام) را حفظ کردم و پس از آن ذهن من فوق العاده جوشید.(2)

مرحوم سیّد رضى در مقدمه جالبى که بر نهج البلاغه نوشته سخنى دارد که ترجمه اش این است:

امیرمؤمنان على(علیه السلام) سرچشمه فصاحت و منشأ بلاغت و زادگاه آن است، اسرار بلاغت از وى آشکار شد و قواعد و دستوراتش از او سرچشمه گرفت. با استفاده از شیوه او هر خطیب توانایى به قدرت خطابه دست یافت و از گفتار او سخنرانان ماهر یارى جستند، او در این میدان همچنان پیش مى رود و دیگران از او عقب مانده اند، زیرا در کلامش نشانه هایى ازعلم خداست و عطر و بویى از سخنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) .

همان گونه که در آغاز جلد اوّل نوشتیم، ابن ابى الحدید ذیل خطبه 221 بعد از شرح بخشى از کلام مولا درباره عالم برزخ چنین مى گوید: «اگر تمام فصحاى عرب در مجلس واحدى اجتماع کنند و این بخش از خطبه را براى آنها بخوانند، سزاوار است همگى به خاطر آن سجده کنند، چنان که شعراى عرب هنگامى که شعر معروف عدى بن رقاع را که با این جمله: «قلم اصحاب...» شروع مى شود، شنیدند (براى خدا) سجده کردند، چون از علّت آن سؤال شد، گفتند: ما محلّ سجود در شعر را مى شناسیم، آن گونه که شما محل سجود را در قرآن مى شناسید».(3)

براى شرح بیشتر در این زمینه به کتاب سیرى در نهج البلاغه شهید مطهرى و مقدّمه جلد اوّل شرح پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) رجوع شود.

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 24 .
2. همان مدرک، طبق نقل مرحوم علاّمه مطهرى در کتاب سیرى در نهج البلاغه، ص 28 .
3. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 11، ص 153 .