آنچه در فقره بالا آمد به قرینه جمله هایى که در آخر آن بود مربوط به جسم انسانها پس از مرگ است; جسم ها هستند که مى پوسند و خاک مى شوند جسمها هستند که با هم دیدارى ندارند و همه در هاله اى از غربت فرو رفته اند.
ولى به یقین ارواح وضع دیگرى دارند; ارواح بدکاران گرفتار مجازاتهاى سختى هستند که در قرآن به بعضى از نمونه هاى آن مانند آل فرعون اشاره شده است: «(النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ); عذاب آنها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند و روزى که قیامت برپا شود (مى فرماید:) آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید».(1)
نیکوکاران در بهشت برزخى جاى مى گیرند و آن گونه که قرآن درباره شهیدان راه خدا مى گوید: «(فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ); آنها از نعمتهایى که خدا به آنها بخشیده شاد و خوشحال اند».(2) بلکه از بعضى روایات چنین استفاده مى شود که ارواح نیکان با یکدیگر دیدار دارند و حلقه هاى انس تشکیل مى دهند.
مرحوم کلینى در جلد سوم کافى در «باب ارواح المومنین» از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل مى کند که به اتفاق یکى از یارانش (حبّة العرنى) به پشت دیوار شهر کوفه که به نام وادى السلام معروف بود رفت و گویى با ارواح مردگان پیوسته و آهسته سخن مى گفت من مدّتى ایستادم و مدّتى نشستم و خسته شدم. عباى خود را بر زمین گستردم و عرض کردم: اى امیرمؤمنان! من از اینکه این همه سرپا ایستاده اید براى شما ناراحتم ساعتى استراحت کنید، فرمود: من با ارواح این مردگان سخن مى گویم و انس مى گیرم، عرض کردم: اى امیرمؤمنان! آیا آنها واقعاً چنین هستند؟ فرمود: «نَعَمْ وَ لَوْ کُشِفَ لَکَ لَرَأَیْتَهُمْ حِلَقاً حِلَقاً مُحْتَبینَ یَتَحادَثُونَ; اگر پرده ها از جلوى چشم تو کنار رود آنها را به صورت حلقه ها مى بینى که گرد هم نشسته اند و سخن مى گویند».(3)
بنابراین اگر مى بینیم امام(علیه السلام) در این عبارات تنها بر سرنوشت جسمانى انسان تکیه مى کند و سخنى از ارواح نمى گوید به دلیل آن است که غالب مردم در این دنیا به پرورش جسم و لذّات جسمانى مى پردازند، امام(علیه السلام) مى فرماید: سرانجام این جسم به کجا منتهى مى شود، بیدار باشید و این همه براى نیل به لذات جسمانى مرتکب انواع گناهان نشوید.
1. غافر، آیه 46 .
2. آل عمران، آیه 170 .
3. کافى، ج 3، ص 243، باب فى أرواح المؤمنین، ح 1.
