تعبیر سیر و سلوک که در تعبیرات اهل عرفان اسلامى در عصر ما و اعصار قریب به آن رایج شده، در واقع برگرفته از تعبیراتى در قرآن مجید است، آنجا که مى فرماید: «(یَا أَیُّهَا الاِْنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ); اى انسان تو با تلاش و رنج بسوى پروردگارت پیش مى روى و سرانجام او را ملاقات خواهى کرد».(1)

آیات توبه مانند «(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللهِ تَوْبَةً نَّصُوحاً); اى کسانى که ایمان آورده اید، به سوى خدا بازگردید، بازگشتى خالص».(2) (با توجّه به اینکه توبه در اصل به معناى بازگشت است) و آیه شریفه «(إِنَّا للهِِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ); ما از آنِ خدا هستیم و بسوى او باز مى گردیم».(3)

در واقع روح انسان همانند غواصى است که به عالم ماده آمده و همراه جسم مادّى شده، تا در اعماق دریاى این جهان فرو رود و گوهرهاى گرانبهایى را از آنجا با خود حمل کرده و بیرون آورد.

غواصان، گاه جسم سنگینى را به پاى خود مى بندند تا آنها را به عمق دریا فرو برد هنگامى که کاوشهاى خود را انجام دادند، آن جسم را از پاى خود گشوده و به سطح آب باز مى گردند. خوشبخت و سعادتمند کسانى که بدانند گوهرهاى گرانبها کجاست.

هدف از این سیر و سلوک الى الله که با خودسازى و تهذیب نفس و توبه و انابه و ریاضات مشروع شروع مى شود، همان عبور از نفس اماره به سوى نفس لوامه و از آنجا به سوى نفس مطمئنه و رسیدن به مقام پرافتخار راضیة مرضیه است. عبورى که در نهایت به مکاشفاتى منتهى مى شود و پرده ها از برابر چشم انسان برداشته مى گردد و همان گونه که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) درباره جوان سعادتمندى که صبحگاهان در صف نماز جماعت با آن حضرت ملاقات کرد و آثار عبادت

شبانه در او نمایان بود، فرمود: «هذا عَبْدٌ نَوَّرَ اللهُ قَلْبَهُ بِالاِْیمانِ; این بنده اى است که خداوند قلبش را با ایمان روشن ساخت».(4)

عارفان اسلامى و رهروان این راه هر کدام مقامات و مراحلى را براى این سیر و سلوک قائل شده اند که با یکدیگر متفاوت است و بسیارى معتقدند این مراحل را از آیات قرآنى و روایات معصومین(علیهم السلام) اخذ کرده اند.

بعضى از آنها برنامه روزانه سالکان الى الله را در چهار چیز خلاصه کرده اند: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه یا مؤاخذه.

به این ترتیب سالک، صبحگاهان با نفس خویش شرط مى کند که کمترین قدمى براى رضاى غیر خدا برندارد; سپس در تمام طول روز مراقب اعمال خویش است و شامگاهان به حسابرسى مى پردازد و اگر خلافى از او صادر شده بود، نفس خویش را از طریق منع از مشتهیات و خواسته ها عقوبت مى کند.

در رساله سیر و سلوک که منسوب به فقیه بزرگوار مرحوم علاّمه بحرالعلوم است، منزلگاهها و مقامات دوازده گانه اى براى این برنامه ذکر شده، که بعد از پیمودن آن منزلگاهها انسان وارد عالم خلوص مى شود و مصداق (بَلْ أَحْیَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ)(5) مى گردد.

در این رساله آداب بیست و پنج گانه اى براى رسیدن این مقصد ذکر شده است.(6)

متأسّفانه این مسئله مورد سوء استفاده فراوانى ـ مخصوصاً در عصر ما ـ واقع شده است و صوفیان که همه گرفتار انحرافاتى در اعتقاد و عمل هستند این موضوع را دستاویز خود قرار داده و همگى خود را سالکان الى الله مى پندارند، در حالى غالباً مصداق «(قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرِینَ أَعْمَالا * الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً); بگو آیا به شما خبردهم که زیانکارترین (مردم) در کارها، چه کسانى هستند؟ آنها که تلاشهایشان در زندگى دنیا گُم (و نابود) شده; با این حال، مى پندارند کار نیک انجام مى دهند»(7)مى باشند; ولى در این میان افرادى هستند که همواره در سایه کتاب و سنّت گام بر مى دارند و از مسیر قرآن و گفتار معصومان خارج نمى شوند، آنها سالکان واقعى و پویندگان راه حقند.

امیرمؤمنان على(علیه السلام) که امام العارفین است در سخنان کوتاه بالا ـ همان گونه که شرح دادیم ـ اساس پویش راه حق را احیاى عقل و اماته نفس و اصلاح اخلاق برشمرده است و آثار سه گانه مهمّ این پویندگى را به طرز بسیار زیبا و گویایى بیان فرموده است.

1. انشقاق، آیه 6 .
2. تحریم، آیه 8 .
3. بقره، آیه 156 .
4. کافى، ج 2، ص 53 .
5. آل عمران، آیه 169 .
6. عصاره و فشرده این رساله و همچنین روشهاى دیگرى را که بعضى از بزرگان عرفانى عصر ما گفته اند را در کتاب اخلاق در قرآن، ج 1، ص 133، به بعد مطالعه فرمایید.
7. کهف، آیه 103 و 104 .