در این بخش از خطبه، لحن کلام امام(علیه السلام) تغییر پیدا مى کند و با تعبیراتى بسیار غم انگیز، سخنان گذشته را ادامه مى دهد و از شهیدان بزرگوارى که در صفین شربت شهادت نوشیدند و جاى آنها در میان اصحابش خالى است یاد مى کند و مى فرماید: «کجایند برادران من همانها که در مسیر صحیح گام نهادند و در راه حق پیش رفتند»; (أَیْنَ إِخْوَانِی الَّذِینَ رَکِبُوا الطَّریِقَ، وَ مَضَوْا عَلَى الْحَقِّ؟).
سپس روى چند نفر از این پیشتازان ایثار و شهادت و آگاهى و معرفت، انگشت مى نهد و مى فرماید: «کجاست عمار؟ کجاست ابن تیّهان؟ و کجاست ذوالشهادتین. (سه نفر از بزرگان اصحاب که شرح حالشان خواهد آمد)»; (أَیْنَ عَمَّارٌ؟ وَ أَیْنَ ابْنُ التَّیِّهَانِ؟).
آن گاه به صورت کلى و عام از همه آنها چنین یاد مى کند: «کجایند مانند آنان از برادرانشان که پیمان بر جانبازى بستند و سرانجام سرهایشان براى فاجران و فاسقان فرستاده شد»; (وَ أَیْنَ ذُو الشَّهَادَتَیْنِ؟ وَ أَیْنَ نُظَرَاؤُهُمْ مِنْ إِخْوَانِهِمُ الَّذِینَ تَعَاقَدُوا عَلَى الْمَنِیَّةِ، وَ أُبْرِدَ بِرُؤُوسِهِمْ إِلَى الْفَجَرَةِ!).
اشاره به ده ها نفر از صحابیان بزرگوار پیامبر(صلى الله علیه وآله) است که همراه على(علیه السلام) در صفین بودند و شربت شهادت نوشیدند و جنایتکاران لشکر معاویه، سرهاى آنها را جدا کردند و براى معاویه بردند.
در اینجا خاطره آنان سبب شد که امام(علیه السلام) حالت تأثر شدیدى پیدا کند آن گونه که راوى این خطبه (نوف بکالى) مى گوید: آن گاه امام(علیه السلام) دست به محاسن شریف خود زد و مدت طولانى گریست و فرمود:
«آه بر برادرانم. همانها که قرآن را تلاوت مى نمودند و به کار مى بستند در فرائض الهى دقت مى کردند و آنها را به پا مى داشتند. سنّتها را زنده کرده و بدعتها را مى راندند. بسوى جهاد دعوت شدند و مشتاقانه پذیرفتند، به رهبر خود اطمینان داشتند و از او پیروى کردند»; (قالَ: ثُمَّ ضَرَبَ بِیَدِهِ عَلى لِحْیَتِهِ الشَّریفَةِ الْکَریمَةِ، فَأَطالَ الْبُکاءَ، ثُمَّ قالَ(علیه السلام): أَوِّهِ(3 عَلَى إِخْوَانِی الَّذِینَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ، وَ تَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ، أَحْیَوُا السُّنَّةَ وَ أَمَاتُوا الْبِدْعَةَ. دُعُوا لِلْجِهَادِ فَأَجَابُوا، وَ وَثِقُوا بِالْقَائِدِ فَاتَّبَعُوهُ).
این اوصاف شش گانه حکایت از عظمت مقام آنان در علم و عمل در پاسدارى دین و در جهاد و اطاعت از پیشوا و رهبر الهى مى کند. هم از قرآن آگاهى داشتند و آن را مو به مو در مورد زندگى اجرا مى کردند، هم از واجبات با خبر بودند و به آن عمل مى کردند هم پاسدارى از سنّتها و مبارزه با بدعتها داشتند و به هنگام جهاد اهل ایثار و فداکارى بودند.
در واقع امام(علیه السلام) مى خواهد سرمشقى به یارانش بدهد و بگوید مؤمنان واقعى و حافظان راستین اسلام و صحابه حقیقى پیامبر(صلى الله علیه وآله) چه ویژگى هایى داشتند. شاید این سخنان داغ در آن دلهاى سرد اثر بگذارد و براى جهاد با ظالمان و جانیان به پا خیزند.
سپس امام(علیه السلام) با صداى رسا و بانگ بلند ندا داد: «اى بندگان خدا جهاد، جهاد. آگاه باشید من امروز لشکر را به سوى اردوگاه حرکت مى دهم آن کس که مى خواهد به سوى خدا حرکت کند با ما کوچ نماید»; (ثُمَّ نادى بِأَعْلى صَوْتِهِ: الْجِهَادَ الْجِهَادَ عِبَادَ اللهِ! أَلاَ وَ إِنِّی مُعَسْکِرٌ فِی یَوْمِی هذَا ; فَمَنْ أَرَادَ الرَّوَاحَ إِلَى اللهِ فَلْیَخْرُجْ!).
به این ترتیب امام(علیه السلام) بعد از آن همه بیانات تکان دهنده و بیدارگر، مردم را براى جهاد به سوى دشمن دعوت کرد و گروه زیادى از مردم از سخنان امام(علیه السلام) به شوق آمدند واحساس مسئولیت کردند و آماده حرکت به میدان جهاد شدند.
«نوف بکالى (راوى این خطبه) مى گوید: امام(علیه السلام) پرچمى به امام حسین(علیه السلام)براى یک لشکر ده هزار نفرى داد و پرچمى به قیس ابن سعد ـ که رحمت خدا بر او باد ـ براى ده هزار و به ابوایوب انصارى براى ده هزار و براى دیگران هر کدام به تعدادهاى دیگر، و این در حالى بود که مى خواست به صفین بازگردد ولى هنوز روز جمعه نگذشته بود که ابن ملجم ـ که لعنت خدا بر او باد ـ امام(علیه السلام) را ضربت زد و لشکرها بازگشتند و ما همچون گلّه هایى بودیم که شبان خود را از دست مى دهد و گرگان از هر سو به آنها حمله ور مى شوند و آنها را مى ربایند»; (قال نوْفٌ: وَ عَقَد لِلْحُسَیْنِ(علیه السلام) فی عَشَرَةِ آلاف، وَ لِقیسِ بن سعد(قدس سره)فی عَشَرَةِ آلاف، وَ لاِبی أیُّوبِ الاَْنْصاری فی عَشَرَةِ آلاف، وَ لِغَیْرِهِمْ عَلى أَعْداد أُخَر، وَ هُوَ یُریدُ الرَّجْعَةَ إلى صِفینَ، فَما دارَتِ الْجُمْعَةُ حَتّى ضَرَبَهُ الْمَلْعُونُ ابنُ مُلْجَم لَعَنهُ اللهُ، فَتَراجَعَتِ الْعَساکِرُ، فَکُنّا کَأَغْنام فَقَدتْ راعیها، تَخْتَطُفها الذِئابُ مِن کُلِّ مَکان!).
به این ترتیب گرگان شام و غارتگران سپاه معاویه شادمان شدند و از اینکه خطر بزرگى بار دیگر از آنها دفع شد شادى کردند; ولى مؤمنان راستین در دریایى از غم و اندوه فرو رفتند.
در حدیث آمده است هنگامى که خبر شهادت امیرمؤمنان على(علیه السلام) به شام رسید. عمروابن عاص با خبر شد و با این جمله به معاویه بشارت داد: «إِنَّ الاَْسَد المُفرِشِ ذِراعَیْهِ بِالْعَراقِ لاقى شُعُوبَه; آن شیرى که در عراق در کمین ما بود به یاران خود پیوست».
1. «أبرد» از ریشه «برود» و «برودت» به معناى سرد شدن است و در مورد کسى که آخر روز وارد محلى مى شود این واژه به کار مى رود و نیز هنگامى که نامه و یا چیزى را با پیک مخصوص از جایى به جایى مى فرستند واژه ابراد اطلاق مى شود و «برید» در زمان ما به اداره پست اطلاق مى شود.
