امام (علیه السلام) در این بخش از خطبه که به مناسبت «نماز باران» ایراد شده، بعد از آماده ساختن دل هاى مردم ود عوت آنها به توبه از گناه و بازگشت به سوى خدا، رو به درگاه پروردگار مى کند و با تعبیراتى بسیار دلنشین، از درگاه پروردگار تقاضاى لطف و عنایت مخصوص مى کند، و در پنج فراز که هر کدام با «اللهم» شروع مى شود، نکته هاى مختلفى را در این زمینه به پیشگاه حق عرضه مى دارد، و چنین مى گوید :
«بار خدایا ! ما از خانه ها و از زیرپوششها و سقفها، پس از شنیدن ناله حیوانات و صداى دلخراش کودکان، بیرون آمدیم، در حالى که اشتیاق به رحمت، و امید به فضل و نعمت تو، و ترس از عذاب و کیفرت داریم». (اللَّهُمَّ إنَّا خَرَجْنَا إلَیْکَ مِنْ تَحْتِ الاَْسْتَارِ وَالاَْکْنَانِ، وَبَعْدَ عَجِیجِ الْبَهَائِمِ والْوِلْدَانِ، رَاغِبِینَ فِی رَحْمَتِکَ، وَرَاجِینَ فَضْلَ نِعْمَتِکَ، وَخَائِفِینَ مِنْ عَذَابِکَ وَنِقْمَتِکَ).
اشاره به این که : خارج شدن از منازل و آمدن به بیابان براى انجام «نماز باران» دلیل بر استیصال ماست، اگر ما بندگان خطا کاریم، این چهار پایان و کودکان تشنه که هیچ گناهى ندارند، مشمول عنایت تواند به علاوه ما انگیزه اى جز طلب رحمت و تقاضاى فضل و کرم نداریم و در حالى به درگاه تو روى مى آوریم که توبه کرده ایم، و از عذاب و کیفر تو خائفیم.
در روایات اسلامى در آداب «نماز باران» آمده است حتّى کودکان شیرخوار و بخشى از چهارپایان تشنه را با خود به بیابان ببرید، حتى دستور داده شده بچه ها را از مادران جدا کنند تا گریه آنها دل ها را تکان دهد، و توجه به درگاه خدا بیشتر شود.
این صحنه تأثیر عمیقى در برانگیختن احساسات مردم و حضور قلب و جارى شدن قطرات اشک، که باعث استجابت دعا مى شود دارد، و از سوى دیگر سبب مزید لطف و رحمت خداست.
در ادامه تقاضاى اصلى را مطرح کرده، عرضه مى دارد : «بار خدایا ! بارانت را بر ما فرو فرست، ما را سیراب کن، از درگاهت مأیوس برمگردان، و با خشکسالى و قحطى ما را هلاک مکن، و به اعمال ناشایسته اى که بى خردانِ ما انجام داده اند، ما را مؤاخذه مفرما، اى ارحم الراحمین !» (اللَّهُمَّ فَاسْقِنَا غَیْثَکَ وَلاَ تَجْعَلْنَا مِنَ الْقَانِطِینَ، وَلاَ تُهْلِکْنَا بِالسِّنِینَ، (وَلاَ تُؤَاخِذْنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا); یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ).
اشاره به این که : گر چه گروهى از افراد نادان کارهایى کرده اند که مستحق قطع فیض خدا شده اند، ولى تو با فضل و کرمت با همه ما رفتار کن، نه با عدالتت که اگر حساب عدالت در کار باشد کار ما مشکل مى شود، و اگر حساب رحمت باشد همه چیز سامان مى یابد.
و از آن جا که شرط اجابت دعا این است که انسان خودرا ناتوان ببیند و خدا را توانا بر همه کار، در ادامه این دعا عرضه مى دارد : «خداوندا !» ما به سوى تو آمده ایم تا از چیزى شکایت به درگاهت آوریم که از تو پنهان نیست، هنگامى که مشکلات طاقت فرسا ما را به درگاه تو فرستاده، و خشکسالى و قحطى به ناچار ما را به این جا آورده، نیازهاى سخت، ما را خسته کرده، و فتنه هاى مشکل آفرین، پى درپى دامان ما را گرفته است» (اللَّهُمَّ إنَّا خَرَجْنَا إلَیْکَ نَشْکُو إلَیْکَ مَا لاَ یَخْفَى عَلَیْکَ، حِینَ أَلْجَأَتْنَا الْمَضَایِقُ الْوَعْرَةُالْفِتَنُ الْمُسْتَصْعِبَةُ).
در این عبارات پر معنا، نخست امام (علیه السلام) به این نکته اشاره مى کند، که اگر ما نیازها و حاجتها و مشکلاتمان را یک یک بر مى شمریم، نه از این جهت است که تو از آن آگاه نیستى، بلکه به خاطر آن است که تو دوست دارى بندگان با زبان خود مشکلاتشان را شرح دهند و به نیازها و ناتوانیها اقرار نمایند.
سپس به چهار مشکل که از جهاتى با هم متفاوت و در جهاتى با هم مشترکند، اشاره مى کند :
نخست تنگناهاى زندگى، سپس قحطى و خشکسالى، و بعد خواسته هایى که رسیدن به آن در شرایط عادى بسیار پر مشقت است، و سرانجام فتنه هاى سخت و ناراحت کننده، و گشودن گره تمام این مشکلات را از درگاه حضرت احدیّت خواستار مى شود.
در حدیثى از «امام صادق (علیه السلام)» آمده است : «إنَّ اللهَ یَعْلَمُ حَاجَتَکَ وَمَا تَریدُ وَلَکِنَّهُ یُحِبُّ اَنْ تَبُثَّ إلَیْهِ الْحَوائِجَ; خداوند حاجت و خواسته تو را مى داند، ولى دوست دارد که حوایج خویش را نزد او شرح دهى».
سپس در ادامه این دعا، همان خواسته ها را با تعبیرات دیگرى بیان مى کند، وعرضه مى دارد :
«خداوندا ! از تو مى خواهیم که ما را نومید برمَگردانى، و با حزن و اندوه بازگشت ندهى، ما را به گناهانمان مؤاخذه مفرما، و به مقتضاى اعمالمان با ما رفتار مکن». (اللَّهُمَّ إنَّا نَسْأَلُکَ أَلاَّ تَرُدَّنَا خَائِبِینَ، وَلاَ تَقْلِبَنَا وَاجِمِینَ. وَلاَ تُخَاطِبَنَا بِذُنُوبِنَا، وَلاَ تُقَایِسَنَا بِأَعْمَالِنَا).
اشاره به این که اگر برنامه رفتار تو با ما بر طبق اعمال ما باشد، راه نجاتى نیست، تقاضاى ما این است که با لطف و کرم، با ما رفتار کنى و از درِ خانه ات مأیوس برنگردانى.
البتّه این دعاها در عینِ این که شامل تقاضاهاى مؤکّد از درگاه خداست، درسهاى پرمعنایى براى شنوندگان است; تا به آثار گناهان و اعمال ناشایست پى برند، و خودرا آماده براى اصلاح خویشتن کنند، بسیارى از دعاهایى که از معصومین (علیهم السلام) رسیده، این نکته تربیتى را در بردارد.
و در پایانِ این دعا و مناجات و شرح تقاضاها، درخواست نهایى را چنین بیان مى کند، عرضه مى دارد :
«بار خدایا ! باران و برکات و رزق و رحمتت را بر ما بگستران، و بارانى بر ما بفرست نافع و سودمند و بارور کننده، که آنچه را خشک شده با آن برویانى، و آنچه را مرده، زنده کنى، آبى بسیار پر منفعت، پر بار که تپه ها و کوهها را با آن سیراب نمایى، رودخانه ها را به راه اندازى، درختان را پر برگ سازى، و قیمتها را با آن پایین آورى، تو به هر چه اراده کنى توانا هستى». (اللَّهُمَّ انْشُرْ عَلَیْنَا غَیْثَکَ وَبَرَکَتَکَ، وَرِزْقَکَ وَرَحْمَتَکَ; وَاسْقِنَا سُقْیَا نَاقِعَةً مُرْوِیَةً مُعْشِبَةًتُنْبِتُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ، وَتُحْیِی بِهَا مَا قَدْ مَاتَ، نَافِعَةَ الْحَیَا، کَثِیرَةَ الْمُجْتَنَى، تُرْوِی بِهَا الْقِیعَانَ)).
* * *
1. «اکنان» جمع «کن» (بر وزن جن) به معنى وسیله حفظ و پوشش و نگهدارى است بهمین جهت به غارها اکنان گفته مى شود.
2. درباره آداب نماز باران به طور مشروح ذیل خطبه 115 بحث کرده ایم.
3. «سنین» جمع «سنه» به معنى سال است ولى هنگامى که با کلمه «هلاکت» یا «اَخذ» استعمال شود به معنى قحط سالى است.
4. «الوعرة» به معنى سنگلاخ است ولى بطور کنایه به تنگناهاى سخت زندگى نیز اطلاق مى شود.
5. «اجائت» از مادّه «مجیىء» است که به باب افعال رفته و به معنى ناگزیر ساختن و بیچاره کردن است.
6. «مقاحط» جمع «مقحطه» از مادّه «قحط» به معنى سالهاى خشک و قحطى است.
7. «مجدبه» از مادّه «جدب» (بر وزن جعل) به معنى کمبود نعمت، بنابراین «مجدبه» به سالهایى گفته مى شود که مردم از نظر ارزاق گرفتار مشکلات مى شوند.
8. «تلاحمت» از مادّه «تلاحم» به معنى اتصال و پشت سر هم آمدن است.
9. فی ظلال نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 319.
10. «واجم» از مادّه «وجم» (بر وزن نجم) به معنى حزن و اندوه شدیدى است که انسان را به سکوت کردن وادار مى کند.
11. جالب این که هنگام نوشتن این سطور (دهم رمضان 1423) بارانى پربرکت بعد از خشکى طولانى در حال باریدن است که به نظر مى رسد ان شاء الله تمام صفاتى را که امام (علیه السلام) در بالا بیان فرمود در آن جمع است !
12. «معشبه» از مادّه «عَشَبْ» (بر وزن شرف) به معنى رویش گیاه گرفته شده.
13. «الحیا» به معنى باران و فزونى نعمت است.
14. «القیعان» جمع «قاع» و «قاعه» به معنى زمین گسترده و صاف است و گاه به زمینهائى که آب در آن جمع مى شود اطلاق مى گردد.
15. «بُطنان» جمع «بطن» به معنى زمینهاى گود و تنگ مى باشد.
