امام (علیه السلام) در این بخش که بخش نهایى خطبه است، شدیداً مردم «کوفه» را ملامت و سرزنش مى کند و نقطه هاى ضعف آنها را بر مى شمرد، و از آینده آنها اظهار یأس و نومیدى مى کند، نخست چنین مى فرماید : «به خدا سوگند اگر امیدم به شهادت هنگام برخورد با دشمن، نبود ـ هرگاه چنین توفیقى نصیب من شود ـ مرکب خویش را آماده مى کردم، و از شما دور مى شدم و مادامى که نسیم هاى جنوب و شمال در حرکتند (هرگز) شما را طلب نمى کردم» (وَاللهِ لَوْلاَ رَجَائِی الشَّهَادَةَ عِنْدَ لِقَائِی الْعَدُوَّ ـ وَلَوْ قَدْ حُمَّ(1) لِی لِقَاؤُهُ ـ لَقَرَّبْتُ رِکَابِی ثُمَّ شَخَصْتُ(2) عَنْکُمْ فَلاَ أَطْلُبُکُمْ مَا اخْتَلَفَ جَنُوبٌ وَشَمَالٌ).

   تعبیر به (مَا اخْتَلَفَ جَنُوبٌ وَشَمَالٌ) اشاره به این است که من هرگز به سراغ شما نخواهم آمد. این تعبیر شبیه چیزى است که در یکى دیگر از کلمات آن حضرت آمده است که وقتى به او پیشنهاد تبعیض در تقسیم بیت المال کردند، فرمود : «آیا به من دستور مى دهید که براى پیروزى خود از جور و ستم در حقِ کسانى که بر آنها حکومت مى کنم، استمداد جویم» «وَاللهِ لاَ اَطُوْرُ بِهِ مَا سَمَرَ سَمِیْرٌ وَ مَا اَمَّ نَجْمٌ فِی السَّماءِ نَجْماً; به خدا سوگند تا عمر من باقى است و ستارگان آسمان در پى یکدیگر طلوع و غروب دارند دست به چنین کارى نمى زنم»(3).

   در این جا سه سؤال پیش مى آید : نخست این که : چگونه حضرت مى فرماید : من به خاطر امید به شهادت در میان شما مانده ام و گر نه شما را ترک مى گفتم ؟ در حالى که امام (علیه السلام) در چند جمله قبل فرمود : من باید در میان شما بمانم تا تدبیر لشکر کنم و امنیّت منطقه را برقرار سازم، وسرپرستى بیت المال و داورى میان مسلمین و احقاق حقوق کنم. این دو، چگونه با یکدیگر سازگار است ؟

   دیگر این که : حضرت از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) مژده شهادت را شنیده بود، ومى دانست به دست اَشْقَى اْلآخِرینْ (عبدالرحمن ابن ملجم) شهید مى شود، چگونه مى فرماید : من امید شهادت در میدان نبرد دارم ؟

   سوّم این که : امام (علیه السلام) چگونه مى تواند مقام امامت و پیشوایى خودرا رها کند و از میان مردم برود ؟

   در پاسخ سؤال اوّل باید گفت : رسیدن به فیض شهادت، یکى از اهداف والاى آن حضرت براى ماندن در میان آن گروه بود و مانعى ندارد که اهداف دیگرى نیز داشته باشد، و چون اهداف دیگر را قبلاً بیان فرموده بود، نیازى به ذکر آنها ندیده است(4).

   و در پاسخ سؤال دوّم مى گوییم : «لقاء عدوّ»، هر چند در بدو نظر، ملاقات در میدان جنگ را تداعى مى کند، ولى در عین حال، مفهوم گسترده اى دارد که هرگونه برخورد با دشمن را شامل مى شود، ومى دانیم شهادت امام (علیه السلام)نیز یکى از مصداق هاى آن بود.

   و در پاسخ سؤال سوّم مى توان گفت که : بیرون رفتن از میان یک گروه فاسد و غیر قابل اصلاح، مفهومش ترک وظایف امامت نیست بلکه امام (علیه السلام)مى تواند به میان جمعیّت آماده ترى برود، همان گونه که پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) مردم «مکه» را رها کرد و به میان مردم «مدینه» رفت.

   در ادامه سخن امام (علیه السلام) به ذکر دلایل ناخشنودى خود از آنان پرداخته و نقاط مهم ضعف آنها را به امید آن که شاید بیدار شوند و به اصلاح خویش پردازند بیان مى کند، مى فرماید : «شما بسیار طعنه زن، عیب جو، روى گردان از حق، و پر مکر و حیله هستید !» (طَعَّانِینَ عَیَّابِینَ، حَیَّادِینَ(5) رَوَّاغِینَ(6)).

   این چهار صفت به قدرى زشت و نامطلوب است که وجود یکى از آنها در انسانى، براى فاصله گرفتن از او کافى است، تا چه رسد که همه آنها در کسى باشد، یعنى تمام توجه او به عیوب و نقایص باشد، بلکه آنها را بیش از آنچه هست بزرگ کند و پیوسته تکرار نماید تا آن جا که مردم مأیوس شوند، هر کجا حق را ببیند از آن روى گردان شود و با مکر وفسون، زندگى او آمیخته گردد. یک انسان صالح چگونه مى تواند در میان چنین گروهى، زندگى کند، تا چه رسد به این که امام معصوم و پیشواى خلق باشد، که جز خون جگر خوردن و رنج کشیدن، نتیجه اى براى او نخواهد داشت، و به همین دلیل امام (علیه السلام) آرزوى جدایى از آنها را مى کند.

   سپس مى فرماید : اضافه بر این عیوب شخصى، یک عیب بزرگ اجتماعى دارید : «کثرت جمعیّت شما با قلت اجتماع افکارتان سودى نمى بخشد» (إنَّهُ لاَ غَنَاءَ فِی کَثْرَةِ عَدَدِکُمْ مَعَ قِلَّةِ اجْتِمَاعِ قُلُوبِکُمْ).

   درست است که جمعیّت شما، به ظاهر بسیار زیاد است ولى چون اتحاد و وحدت قلوب بر شما حاکم نیست، و هر یک براى خود اراده و تصمیمى دارید، کارى از شما ساخته نیست یا به تعبیرى دیگر، شما جمعیّت، تنهایان، واجتماعتان اجتماع مردگان است.

   و در پایان خطبه مى فرماید : من وظیفه خودرا درباره شما انجام دادم : «شما را به راه روشنى واداشتم، که جز افراد ناپاک در آن هلاک نمى شوند، آن کس که در این راه استقامت کرد به بهشت شتافت، و آن کس که پایش لغزید (و از جادّه منحرف شد) به جهنم واصل شد !» (لَقَدْ حَمَلْتُکُمْ عَلَى الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ الَّتی لاَ یَهْلِکُ عَلَیْهَا إلاَّ هَالِکٌ، مَنِ اسْتَقَامَ فَإلَى الْجَنَّةِ، وَمَنْ زَلَّ فَإلَى النَّارِ).

   امام (علیه السلام) با این سخن، این حقیقت را روشن مى سازد که من همه گفتنى ها را گفته ام و اتمام حجت کرده ام و اگر آرزو مى کنم، از میان شما بروم مفهومش این نیست که در انجام وظیفه خود نسبت به شما کوتاهى کرده باشم، ولى افسوس شما افراد شایسته اى نیستید که از برنامه هاى تربیتى یک معلّم دلسوز آسمانى بهره بگیرید.

* * *

1. «حُمَّ» از مادّه «حمّ» (بر وزن غم) به معنى مقدّر ساختن چیزى است بنابراین جمله (قد حمّ لى) مفهومش این است که اگر چنین امرى براى من مقدر شده باشد یا چنین توفیقى نصیب من شود.
2. «شَخَصْتُ» از مادّه «شخوص» به معنى نقل مکان از محلى به محل دیگر گرفته شده است.
3. نهج البلاغه، خطبه 126.
4. متأسفانه، شارحان نهج البلاغه تا آن جا که ما دیده ایم وارد این بحث وجواب گویى از این سؤالات نشده اند تنها مرحوم «بیهقى» از علماى قرن ششم، به پاسخ سؤال سوّم پرداخته و چنین گفته است : که امام (علیه السلام) این سخن را قطع نظر از مقام امامت بیان فرموده و گر نه مقام امامت ایجاب مى کند که او در هر شرایط در میان مردم باشد و به تعبیرى دیگر حضرت مى فرماید : اگر مقام امامت نبود و من از این نظر آزاد بودم شما را رها مى ساختم.
5. «حیّادین» از مادّه «حید» (بر وزن حرف) به معنى انحراف گرفته شده است و «حیّاد» به کسى گفته مى شود که بسیار از جادّه حق منحرف گردد.
6. «روّاغین» از مادّه «روغ» (بر وزن ذوق) به معنى این طرف و آن طرف رفتن است و کنایه از مکر و حیله مى باشد و لذا این واژه را درباره روباه به کار مى برند و مى گویند : «راغَ الثَّعْلَبُ».