مسئله علم خداوند، هم از نظر معرفتى و هم از نظر آثار اخلاقى و تربیتى از مهمترین مسائل است. مسئله اى است که قرآن مجید، بحث هاى مهمّى پیرامون آن دارد و گستردگى آن را با مثالهاى زیبایى بیان مى کند. از جمله مى فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ مَا فِی الاَْرْضِ مِنْ شَجَرَة أَقْلاَمٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُر مَا نَفِدَتْ کَلِمَاتُ اللهِ إِنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ; اگر همه درختان روى زمین قلم شود و دریا براى آن مرکّب گردد و هفت دریا بر آن افزوده شود، همه اینها تمام مى شود، ولى کلمات (و معلومات) خدا پایان نمى گیرد! خداوند عزیز و حکیم است».(1)

اگر در عمق این مثال دقت کنیم و معناى آن را کاملا در ذهن مجسّم سازیم، آنگاه به این حقیقت پى مى بریم که دامنه علم پروردگار بسیار فراتر از آن است که ما فکر مى کنیم.

بدیهى است این علم نمى تواند علم حصولى و از طریق تصوّر و تصدیق باشد; بلکه علم حضورى است. یعنى حضور خداوند در همه جا و در هر زمان و هر مکان و حضور همه اشیا در نزد ذات پاک او ایجاب مى کند که چیزى بر او مخفى و پوشیده نباشد; چرا که حقیقت علم، حضور معلوم نزد عالم است; منتها در علم حصولى، معلوم شخصاً نزد عالم حضور ندارد، بلکه صورتى از آن طریق تصوّر یا تصدیق در ذهن عالم، حاضر مى شود; ولى در علم حضورى ذات معلوم نزد عالم حاضر است و تمام اشیا و حوادث در هر زمان و هر مکان، باطن و ظاهر آنها، همه از طریق همین علم حضورى نزد خداوند واضح و آشکار است.

به همین دلیل، امام(علیه السلام) در بخش اوّل از خطبه بالا مى فرماید: علم و دانش او اعماق پرده هاى غیب را شکافته و عقاید پیچیده و پنهان را احاطه کرده است.

ممکن است درک مفهوم علم حضورى براى بعضى مشکل باشد; ولى با یک مثال مى توان آن را روشن ساخت و آن اینکه بى شک علم ما به صورت هاى ذهنى ما و تصوّرها و تصدیق هایى که از جهان خارج در ذهن ما ترسیم شده، علم حضورى است; یعنى این صورت هاى ذهنى نزد روح ما حاضر است و از آن جدا نیست. آرى، علم خداوند به تمام عالم هستى اینگونه است، نه اینکه صور ذهنى داشته باشد; بلکه وجود عینى آنها نزد او است; چرا که مى دانیم او همه جا با ماست: «وَ هُوَ مَعَکُمْ ایْنَ مَا کُنْتُمْ»(2). و او از ما به ما نزدیکتر است «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مَنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(3).

از اینجا روشن مى شود که توجّه به این علم گسترده و بى پایان، چه آثار مهم تربیتى دارد. زیرا، هنگامى که انسان، عالَم را محضر خدا بداند و علم او را محیط بر اسرار درون و مسایل برون ببیند، به یقین مراقب اعمال و حتى نیّات و افکار خویش خواهد بود.(4)

1. سوره لقمان، آیه 27.
2. سوره حدید، آیه 4.
3. سوره ق، آیه 16.
4. براى توضیح بیشتر درباره علم خداوند به کتاب «پیام قرآن» جلد 4، مراجعه شود.