یکى از شارحان معروف نهج البلاغه (مرحوم علاّمه خویى) مى نویسد: «از روایات استفاده مى شود که سبب ایراد این خطبه آن بود که خلفاى پیشین سنّت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را در تقسیم عادلانه بیت المال و رعایت مواسات بین مردم، تغییر دادند; عرب را بر عجم و موالى را بر بردگان و بزرگان قبیله را بر افراد عادى مقدّم داشتند. هنگامى که عثمان به حکومت رسید، این معنا تشدید شد; او خویشاوندان خود را از بنى امیّه بر سایر مردم برترى بخشید (مقامات و پست هاى حکومت را بین آنها تقسیم کرد و اموال عظیمى از بیت المال را در اختیار آنها گذاشت;) سال ها این رسم در میان آنان رواج داشت و بسیارى از مردم به آن خو گرفته بودند و سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به فراموشى سپرده شده بود.
هنگامى که بعد از کشته شدن عثمان، همگان دست بیعت را به سوى على(علیه السلام)دراز کردند، بزرگان قبایل و افراد سرشناس از آن حضرت انتظار داشتند که به همان شیوه خلفا عمل کند در حالى که امام(علیه السلام) تنها سیره پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) را ملاک مى دانست; ناچار با این سخنان با آنها اتمام حجّت کرد و با صراحت اعلام داشت که اگر رشته خلافت را به دست گیرد مطابق خواسته آنها عمل نخواهد کرد».
در ضمن، بى اعتنایى خود را به خلافت و مقامات ظاهرى کاملا نشان داد و در آغاز، دست رد به سینه طالبان بیعت زد تا هیچ کس تصوّر نکند، پذیرش بیعت مردم از سوى امام(علیه السلام) به خاطر علاقه او به خلافت بوده است.
دَعُونی وَ الْتَمِسُوا غَیْرِی; فَإِنَّا مُسْتَقْبِلُونَ أَمْراً لَهُ وُجُوهٌ وَ أَلْوَانٌ; لاَ تَقُومُ لَهُ الْقُلُوبُ، وَ لاَ تَثْبُتُ عَلَیْهِ الْعُقُولُ. وَ إِنَّ الاْفَاقَ قَدْ أَغَامَتْ، وَ الْمَحَجَّةَ قَدْ تَنَکَّرَتْ. وَ اعْلَمُوا أَنِّی إنْ أَجَبْتُکُمْ رَکِبْتُ بِکُمْ مَا أَعْلَمُ، وَ لَمْ أُصْغِ إِلَى قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ، وَ إِنْ تَرَکْتُمُونِی فَأَنَا کَأَحَدِکُمْ; وَ لَعَلِّی أَسْمَعُکُمْ وَ أَطْوَعُکُمْ لِمَنْ وَلَّیْتُمُوهُ أَمْرَکُمْ، وَ أَنَا لَکُمْ وَزِیراً، خَیْرٌ لَکُمْ مِنِّی أَمِیراً!
ترجمه
مرا رها کنید و دیگرى را بطلبید! چرا که ما به استقبال چیزى مى رویم که چهره ها و رنگ هاى گوناگون دارد و دلها نسبت به آن استوار و عقل ها بر آن ثابت نمى ماند (چون قبول زمامدارى در این شرایط بسیار مشکل و طاقت فرساست); ابرهاى تیره و تار، افق ها را پوشانیده و راه مستقیم حق (در این فضاى ظلمانى) ناشناخته است. بدانید اگر من دعوت شما را بپذیرم مطابق آنچه خود، مى دانم (با اصول حق و عدالت) با شما رفتار خواهم کرد و هرگز به سخن این و آن و سرزنشِ سرزنش کنندگان، گوش نخواهم داد! و اگر مرا رها کنید همچون یکى از شما خواهم بود (و با عدم وجود یارو یاور، مسئولیّتى نخواهم داشت) بلکه شاید از شما شنواتر و مطیع تر، نسب به رئیس حکومت و والیان امر (در حفظ کیان اسلام و منافع مردم) بوده باشم و من براى شما وزیر و مشاور باشم بهتر از آن است که امیر و رهبر باشم (چرا که اگر امیر باشم و با من مخالفت کنید کافر مى شوید، ولى اگر دیگرى به جاى من باشد چنین نیست).
1. منهاج البراعه، جلد 7، صفحه 62.
