در این بخش از خطبه، امام(علیه السلام) بار دیگر به جهان آفرینش و تدبیر الهى در خلقت و نظم و ادامه آن باز مى گردد و از این نظم و تدبیر به عنوان آینه اى براى
نشان دادن جلال و جمال پروردگار بهره مى گیرد. مى فرماید: «آنچه آفریده به درستى اندازه گیرى نموده است و به خوبى تدبیر کرده و در مسیر خودش قرار داده است». (قَدَّرَ مَاخَلَقَ فَأَحْکَمَ تَقْدِیرَهُ، وَ دَبَّرَهُ فَأَلْطَفَ تَدْبِیرَهُ، وَوَجَّهَهُ لِوِجْهَتِهِ).

به این ترتیب، مراحل سه گانه «تقدیر» و «تدبیر» و «توجیه» را بیان فرموده است. «تقدیر» مقام اندازه گیرى خلقت موجودات است و «تدبیر» به راه انداختن آنها در مسیر تعیین شده است و «توجیه» فراهم ساختن اسباب حرکت در این مسیر براى رسیدن به مقصد نهایى است وتمام این مراحل طبق حساب دقیق و برنامه منظّمى است، به گونه اى که در همه جهان هستى هیچ موجودى نه در آغاز آفرینش و نه در مسیر حرکت خود به سوى هدف، بى برنامه نیست.

به همین جهت بلافاصله مى افزاید: «هیچ موجودى از حدّ و منزلت خود تجاوز نکرده و قبل از رسیدن به هدف کوتاهى ننموده است، و به هنگامى که به آن فرمان داده شد که مطابق اراده پروردگار حرکت کند، سرپیچى ننمود; چگونه ممکن است سرپیچى کند، حال آن که همه چیز از اراده او سرچشمه گرفته است؟!». (فَلَمْ یَتَعَدَّ حُدُودَ مَنْزِلَتِهِ، وَ لَمْ یَقْصُرْ دُونَ الإِنْتِهاءِ إِلى غَایَتِهِ، وَ لَمْ یَسْتَصْعِبْ إِذْ أُمِرَ بِالمُضِیِّ عَلَى إِرَادَتِهِ، فَکَیْفَ وَ إِنَّمَا صَدَرَتِ الاُْمُورُ عَنْ مَشِیئَتِهِ؟)

در حقیقت این سخن، اشاره به آن است که تصوّر نشود حرکات موجودات زمینى و آسمانى و پیمودن مراحل وجود در جهان گیاهان و حیوانات و انسان و کواکب آسمان بى حساب است. همه درحرکات خود سر بر فرمان او دارند و برنامه اى را که از پیش براى آنها تعیین کرده، اجرا مى کنند و هیچ تخلّفى از برنامه هاى تعیین شده ندارند و به این ترتیب، جهان هستى مجموعه اى است از نظم دقیق و حرکات و جریان هاى برنامه ریزى شده.

در آیات قرآن مجید نیز، به این مراتب و مراحل سه گانه اشاره شده است. در سوره یس آیات 38 تا 40 مى فرماید: «وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ * وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ * لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِى لَهَا أَنْ تُدِرْکَ الْقَمَرَ و َلاَ اللَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ کُلٌّ فِى فَلک یَسْبَحُونَ; و خورشید که پیوسته به سوى قرارگاهش در حرکت است، (آیتى دیگر از آیات خدا است) این تقدیر و اندازه گیرى خداوند قادر دانا است. و براى ماه منزلگاه هایى قرار دادیم (هنگامى که این منازل را طى کرد) سرانجام به صورت شاخه کهنه قوسى شکل و زرد رنگ خرما در مى آید. نه خورشید را سزاست که به ماه رسد و نه شب بر روز پیشى مى گیرد و هر کدام در مسیر خود شناورند».

آیات فراوان دیگرى نیز در قرآن است که به این حقیقت اشاره مى کند.

در اینجا به دو نکته باید توجّه داشت: نخست این که، آنچه در جمله هاى بالا درباره امر و فرمان و پیروى موجودات از فرمان الهى آمده، همه اشاره به اوامر تکوینیّه الهى، یا به تعبیرى دیگر: اشاره به قوانینى است که خداوند براى جهان هستى تعیین کرده و همه موجودات را در چنبر این قوانین قرار داده است به گونه اى که تخلّف از این قوانین براى آنها غیر ممکن است.

دیگر این که، این سخن هرگز به معناى مجبور بودن انسان در افعال خویش نیست! چرا که خداوند صفت اختیار و آزادى اراده را به عنوان یک قانون از قوانین عالم هستى براى انسان قرار داده است و هرگز انسان نمى تواند این صفت را از خود سلب کند و به تعبیر دیگر: آزادى او هم به فرمان خدا است.