چنانکه گفته شد امام (علیه السلام) این سخن را خطاب به «کوفه» (و به روایت دیگرى به کوفه و بصره) بیان مى فرماید، و مى گوید: «اى کوفه! گویا تو را مى نگرم که همانند چرمهاى بازار عکاظ کشیده مى شوى!» (کَأَنّی بِکِ یَا کُوفَةُ تُمَدِّینَ مَدَّ الاَْدِیمِ(1)الْعُکَاظِیِّ(2)).

«عُکَاظ» نام بازارى بوده است در نزدیکى مکّه (و به گفته بعضى در میان مکه و طائف) که در هر سال مردم جزیرة العرب از نقاط مختلف به مدت یک ماه (و به گفته بعضى به مدت بیست روز) در آنجا اجتماع مى کردند، و متاعهاى خود را به مشتریان عرضه مى داشتند، و در ضمن اشعار فراوانى مى خواندند و قبائل عرب هر کدام از این طریق به تفاخر و تبلیغ قبیله خود مى پرداختند، و طبعاً مفاسد زیادى نیز در آنجا به بار مى آمد، و به همین دلیل وقتى که اسلام آمد برنامه بازار عکاظ برچیده شد.

در این که منظور از این جمله، حوادث دردناکى است که امام (علیه السلام) براى کوفه پیش بینى مى فرمود، یا گسترش و توسعه کوفه است، دو تفسیر وجود دارد. تفسیر اوّل را غالب مفسران نهج البلاغه پذیرفته اند، و تفسیر دوم را اندکى ذکر کرده اند، ولى صحیحتر به نظر مى رسد، چرا که کشیدن چرم عکاظى را کنایه از حوادث تلخ و دردناک گرفتن چندان مناسب به نظر نمى رسد، اما این تعبیر را کنایه از گسترش فوق العاده کوفه گرفتن مناسبتر است.

قابل توجه این که چرم عکاظى هم گسترده بود، و هم زیبا و جالب و از چرمهاى مرغوب در میان عرب محسوب مى شد که مى تواند اشاره به آبادى و زیبایى کوفه در زمانهاى آینده نسبت به زمان حضرت (علیه السلام) بوده باشد.

بعضى نیز گفته اند این جمله اشاره به این است که در آینده کوفه به بخشها و قطعات متعدّدى تجزیه مى شود، همان گونه که چرمهاى عکاظى را براى بریدن و قطعه قطعه کردن مى کشند و مى گسترانند.

به هر حال امام (علیه السلام) مى افزاید: «اى کوفه زیر پاى حوادث لگدکوب و پایمال خواهى شد و پیشامدهاى تکان دهنده تو را فرامى گیرد».

(تُعْرَکِینَ(3) بِالنَّوَازِلِ(4) وَ تُرْکَبِینَ بِالزَّلاَزِلِ); شبیه همین تعبیر در خطبه 108 نیز آمده است، آنجا که مى فرماید: (تَعْرُکُکُمْ عَرْکَ اَلاَْدِیمِ) یعنى بنى امیّه بر شما چیره مى شوند و همچون چرمى شما را به هم پیچیده و لگدمال مى کنند.

و در پیش بینى دوم (و به احتمال سوم) مى فرماید: «من به خوبى مى دانم که هر ستمگرى قصد سوء درباره تو داشته باشد خداوند او را گرفتار مى سازد و به خودش مشغول مى کند و به دست قاتلى مى سپاردش» (وَ إِنّی لاََعْلَمُ أَنَّهُ مَا أَرَادَ بِکِ جَبَّارٌ سُوءاً إِلاَّ ابْتَلاَهُ اللهُ بِشَاغِل وَ رَمَاهُ بِقَاتِل).

تعبیر به (اِبْتَلاهُ اللهُ بِشاغِل) مى تواند اشاره به بیماریهاى سخت و دردناکى باشد که ظالمان را از درون به خود مشغول مى سازد، و از غیر خود بیگانه مى کند، همان گونه که (وَ رَماهُ بِقاتِل) اشاره به حوادثى است که از برون بر سر انسان مى تازد و او را هدف قرار داده یا به قتل مى رساند.

آنچه امام (علیه السلام) در این خطبه درباره کوفه پیش بینى فرمود دقیقاً تحقّق یافت و کوفه بعد از امام (علیه السلام) بسیار گسترش یافت و همیشه مرکز آشوبها و فتنه ها و حوادث تکان دهنده بود، بسیارى از جبّاران براى تسخیر کوفه و در هم کوبیدن آن قد علم کردند، ولى خداوند هر یک از آنها را به بلایى گرفتار کرد، و شرّ آنها را دفع نمود و شاید این امر به خاطر آن بود که کوفه همیشه مرکزى بود براى گروهى از مؤمنان مخلص و شیعیان فداکار و باوفاى على بن ابى طالب (علیه السلام)، هر چند منافقان هم در آن کم نبودند.

و به همین دلیل در روایات متعدّدى به فضیلت کوفه و اهل آن اشاره شده است.

از جمله کسانى که در فاصله کوتاهى بعد از امیرمؤمنان على (علیه السلام) قصد تخریب کوفه را داشتند «زیاد بن ابیه» بود. در بعضى از روایات آمده است، هنگامى که او بر منبر قرار گرفت، و شروع به خطبه خواندن کرد گروهى از مردم کوفه سنگریزه به سوى او پرتاپ کردند، او عصبانى شد و دست هشتاد نفر را قطع کرد و تصمیم گرفت خانه هاى آنها را ویران کند و نخلهایشان را بسوزاند، مردم را در مسجد جمع کرد و دستور داد از على (علیه السلام) برائت جویند و چون مى دانست آنها چنین کارى نخواهند کرد، همین را بهانه اى براى کشتن مردم و ویران کردن شهر قرار داد، ولى در همین میان پیکى از جانب او آمد و به مردم خبر داد که امروز من گرفتار شده ام به منازل خود بازگردید، و این بدان خاطر بود که بیمارى طاعون بر او مسلّط شد، و فریاد مى زد نیمى از بدن من آتش گرفته است، و همچنان این سخن را تکرار مى کرد تا جان داد!(5)

از کسانى که کوفه را آماج حملات خود قرار دادند و به زور بر آن چیره شدند فرزند او «عبیدالله بن زیاد» و «حجّاج بن یوسف ثقفى» بودند که هر کدام گرفتار عاقبت سوء اعمال خود شدند، و به طرز فجیعى جان دادند. معروف این است که ابن زیاد از فرزندان نامشروع بود، و مادرش مرجانه زن آلوده اى بود و به خاطر همین او را به نام مادرش مى خواندند و به او ابن مرجانه مى گفتند. در سال 28 یا 29 هجرى متولد شد و در 32 سالگى به حکومت بصره و کوفه از سوى بنى امیه منصوب شد، و بعد از جنایاتى که در کربلا مرتکب شد، مردم کوفه را سخت تحت فشار قرار داد، ولى چیزى نگذشت که با قیام مختار به دست ابراهیم بن مالک اشتر در حالى که 39 ساله بود کشته شد، و مختار سر او را خدمت امام على بن الحسین(علیه السلام) فرستاد، هنگامى که سر او را خدمت امام (علیه السلام) آوردند حضرت مشغول غذا خوردن بود، سجده شکر به جا آورد و فرمود: آن روز که ما را بر ابن زیاد وارد کردند غذا مى خورد در حالى که سر پدر من در برابر او بود، من از خدا تقاضا کردم که از دنیا نروم تا سر او را در مجلس غذاى خود مشاهده کنم!(6)»

سومین جبارى که بر کوفه مسلط شد و ظلم فراوان کرد، و سرانجام به عذاب دردناکى مبتلا گشت، و به وضع بسیار دردناک و عبرت آمیزى جان داد حجّاج بن یوسف ثقفى بود. او که از طرف عبدالملک مروان به عنوان والى کوفه برگزیده شد، جنایاتى مرتکب شد که در تاریخ بشریت نه قبل و نه بعد از او شبیه و مانند نداشته است. در مورد جنایات او مطالبى نوشته اند که انسان از شنیدن آنها نیز وحشت مى کند، تا چه رسد به دیدن و مى توان گفت جنایات او نوعى مجازات الهى براى مردمى بود که نسبت به على (علیه السلام) و فرزندانش امام حسن (علیه السلام) و امام حسین (علیه السلام) چنان بىوفایى کردند که سابقه نداشت.

ولى این مسأله هرگز چیزى از بار سنگین مسؤولیت الهى او نمى کاست، و به همین دلیل به دردناکترین وضعى در سن پنجاه و چهار سالگى از دنیا رفت، و پایان زندگى ننگین او درس عبرتى براى همگان و تأکیدى بر فرمایش مولاى متقیان (علیه السلام)در خطبه بالا شد.

او که به گفته خودش از ریختن خون مردم لذّت مى برد، و به دنبال کارها و جنایات بى سابقه اى مى گشت، و صد و بیست هزار نفر را در دوران عمر ننگینش با شکنجه به قتل رسانید، و در هنگام مرگش پنجاه هزار مرد و سى هزار زن در زندانش به بدترین وضعى در میان مرگ و زندگى دست و پا مى زدند; سرانجام به بیمارى «آکله» و نوعى جذام که از درون معده گوشتهاى او را متلاشى مى کرد گرفتار شد! بیمارى درونى او به قدرى شدید شد که اَطبّا او را جواب کردند، از سوى دیگر سرما و لرز شدیدى بر او مسلّط گشت، به گونه اى که منقلهاى پر از آتش را در اطراف او قرار مى دادند و به پوست بدن او نزدیک مى کردند که نزدیک بود بدن او بسوزد، ولى باز از سرما فریاد مى کشید.

مى گویند: حجّاج در این حالت به «حسن بصرى» شکایت کرد و راه چاره اى از او خواست حسن به او گفت: من به تو گفتم متعرّض صالحان مشو امّا تو لجاجت کردى (و این نتیجه اعمال توست)! حجّاج گفت: من از تو تقاضا نکردم که از خدا بخواهى مرا شفا بدهد، از خدا بخواه هر چه زودتر مرگ مرا برساند، تا از این عذاب هولناک راحت شوم.(7)

دیدى که خون ناحق پروانه شمع را *** چندان امان نداد که شب را سحر کند!

1 ـ «ادیم» در اصل به معنى پوسته و ظاهر هر چیزى است، و بیشتر به چرم اطلاق مى شود، و قسمت روى زمین را «ادمة الأرض» مى نامند، و گفته اند آدم بدین جهت آدم نامیده شد که از خاکهاى روى زمین آفریده شد و «ادام» به چیزى مى گویند که به روى نان مى مالند و مى خورند (نان خورشت).
2 ـ «عکاظ» چنانکه در بالا گفته شد نام بازار معروفى است که عرب در عصر جاهلیت در نزدیکى مکه داشت، و هر سال در آن اجتماع عظیمى مى شد، این واژه از ماده «عکظ» (بر وزن عکس) به معنى کوبیدن، پایمال کردن و تفاخر نمودن است، و از آنجا که یکى از کارهاى عرب جاهلى در بازار عکاظ، تفاخرهاى قبیله اى بود که گاه به درگیریهاى خونین کشیده مى شد آن محل را «عکاظ» نامیدند.
3 ـ «تعرکین» از ماده «عرک» (بر وزن درک) به معنى مالش دادن و پایمال کردن است.
4 ـ «نوازل» جمع «نازله» به گفته لسان العرب به معنى حادثه شدیدى است که بر قوم و یا ملتى فرود مى آید.
5 ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد 3، صفحه 199.
6 ـ دائرة المعارف الشیعیة العامة.
7 ـ مروج الذهب، جلد 3، صفحه 132 و دائرة المعارف الشیعیة العامة، جلد 7، صفحه 516.