گرچه مفسّران نهج البلاغه تا آنجا که اطلاع داریم شأن ورودى براى این خطبه ذکر نکرده اند، امّا ارتباط معنوى این خطبه با خطبه 35 و قرائن دیگر نشان مى دهد که این خطبه ناظر به جنگ «صفین» و «مسأله حکمین» است، چرا که بعد از ماجراى غم انگیز حکمین این مسأله به طور گسترده در میان مسلمانان مورد بحث بود، و شاید گروهى از ناآگاهان مکر و خیانت و پیمانشکنى عمرو بن عاص را دلیلى بر هوشیارى و عقل او مى پنداشتند، و ممکن بود این تفکّر سبب گرایش به این گونه کارهاى غیرانسانى و غیراسلامى شود، لذا امام (علیه السلام) براى پیشگیرى از این گونه افکار انحرافى، خطبه بالا را ایراد کرد، و از مکر و خدعه و نیرنگ و پیمانشکنى سخت نکوهش فرموده، و به عواقب شوم آن اشاره مى کند، و به عکس، وفا و صداقت را مى ستاید.
در بخش اوّل این خطبه همه مردم را مخاطب قرارداده، مى فرماید: «اى مردم! وفا همزاد راستگویى است»، (و این دو هرگز از هم جدا نمى شوند) (اَیُّهَا النّاسُ إِنَّ الْوَفَاءَ تَوْأَمُ الصِّدْقِ).
توأم به معناى «همزاد» و «توأمان» به معنى کودکان دوقلو است، و هرگاه دو چیز رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگ با هم داشته باشند این تعبیر در مورد آنها به کار مى رود، و امام (علیه السلام) در اینجا دو فضیلت (وفا و صدق) را شبیه فرزندان دوقلو مى شمارد که بسیار با یکدیگر شبیهند و رابطه ظاهرى و باطنى دارند.
دقّت در مفهوم این دو صفت و سرچشمه هاى روحى و فکرى آن، نشان مى دهد که مطلب همین گونه است. وفا، یعنى پایبند بودن به پیمانها، در حقیقت نوعى صداقت و راستگویى است، همان گونه که صدق و راستى نوعى وفا نسبت به واقعیّتها و اداى حقّ آنها است.
صداقت به معنى وسیع کلمه منحصر به راستى و درستى در گفتار نیست، بلکه معنى وسیعى دارد که راستى در عمل را نیز شامل مى شود، و در قرآن مجید نیز آمده است: (مِنَ الْمُؤمِنیْنَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ) در میان مؤمنان مردانى هستند که بر سر عهدى که با خدا بستند صادقانه ایستاده اند.
روشن است که منظور از «صدق عهد» در این آیه همان صدق در عمل است، به همین دلیل به دنبال آن مى فرماید: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ; بعضى از آنها پیمان خود را به آخر بردند (و در راه خدا شربت شهادت نوشیدند) و گروهى دیگر در انتظارند!
درست است که معمولا صدق به راستگویى در گفتار گفته مى شود، ولى معنى وسیع آن گفتار و عمل را هر دو در برمى گیرد. و به این ترتیب رابطه میان «وفاء» و «صدق» روشن مى شود. کسى که پیمان مى بندد و مى گوید: من فلان کار را انجام مى دهم، هنگامى که پیمان شکنى کند، در واقع دروغ گفته است; و آدم پیمان شکن را مى توان آدمى دروغگو به شمار آورد، و از آنجا که حسن صداقت و زشتى دروغ بر همه کس واضح بوده است، امام (علیه السلام) وفاى به عهد و پیمان شکنى را قرین این دو مى شمارد، تا حسن و قبح آن دو روشنتر شود.
سپس درباره آثار مثبت وفاء به عهد چنین مى فرماید: «سپرى محکم تر و نگهدارنده تر از آن سراغ ندارم». (وَ لاَأَعْلَمُ جُنَّةً أَوْقَى مِنْهُ).
این در واقعه یکى از مهمترین آثار و برکات دنیوى وفا به عهد است که آن را به عنوان محکمترین سپر معرفى مى کند; زیرا اساس زندگى اجتماعى، تعاون و همکارى و اعتماد متقابل مردم به یکدیگر، و پایبندى به قراردادها و تعهدات فردى و اجتماعى است که اگر پایه هاى آن متزلزل شود چیزى جاى آن را نمى گیرد. به تعبیر دیگر اگر سرمایه اعتماد وجود داشته باشد، فقدان سرمایه هاى دیگر قابل حلّ است; ولى اگر سرمایه اعتماد نباشد وجود دیگر سرمایه ها سودى نمى بخشد; و اصولا پایه اصلى دین را وفاى به پیمانها و تعهدات تشکیل مى دهد.
در سایه وفاى به عهد و پیمان، باران رحمت الهى و مواهب و برکات او بر جوامع بشرى سرازیر مى شود و بلاها برطرف مى گردد و در حدیث نبوى آمده است «لا دِیْنَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ; کسى که پایبند به عهد و پیمان نیست دین ندارد.» و نیز آمده است: «اِذا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللهُ عَلَیْهِمِ عَدُوَّهُمْ; و هنگامى که مردم پیمان شکنى کنند خداوند دشمنانشان را بر سر آنها مسلط مى گرداند!»
این نکته قابل توجه است که «جُنَّة» به معنى سپر، یک وسیله دفاعى در برابر خطرات دشمن در میدان جنگ است. تشبیه وفاء به سپر نیز این حقیقت را بازگو مى کند، که خطرات اجتماعى که معمولا ناشى از بى نظمى ها و قانون شکنى ها است، به وسیله سپر وفاء به عهد و پیمان از میان مى رود.
سپس اشاره به جنبه هاى معنوى و اخروى آن کرده مى فرماید: «کسى که از چگونگى رستاخیز آگاه است هرگز پیمان شکنى نمى کند»! (وَ مَا یَغْدِرُ مَنْ عَلِمَ کَیْفَ الْمَرْجِعُ).
این همان چیزى است که مولا امیرالمؤمنین على (علیه السلام) در یکى از خطبه هاى نهج البلاغه به آن اشاره کرده، مى فرماید: «وَ لَوْلا کَراهِیَةُ الْغَدْرِ لَکُنُتَ مِنْ اَدْهَى النّاسِ! وَلکِنْ کُلُّ غُدَرَة فُجَرَةٌ، وَ کُلُّ فُجَرَة کُفَرَةٌ وَ لِکُلِّ غادِر لِواءٌ یُعْرَفُ بِه یَوْمَ الْقِیامَةِ; اگر من از پیمان شکنى و خدعه و نیرنگ بیزار نبودم، از سیاستمدارترین مردم بودم، ولى هر پیمان شکن فریبکارى گنهکار است و هر گنهکارى کافر است (کفر به معنى ترک اطاعت فرمان خدا) و هر غدّار و مکّارى در قیامت پرچم خاصى دارد که به وسیله آن شناخته مى شود».
و از آنجا که گاه انحراف جامعه از اصول صحیح اخلاقى سبب دگرگون شدن ارزشها مى شود، تا آنجا که پیمان شکنى و فریب و نیرنگ را نوعى ذکاوت و هوشیارى مى شمرند و پایبند بودن به عهد و پیمان را ساده لوحى مى انگارند، امام(علیه السلام) در ادامه این سخن چنین مى فرماید: «ما در زمانى زندگى مى کنیم که غالب اهلش خیانت و پیمان شکنى را کیاست و عقل مى شمارند، و جاهلان بى خبر این گونه افراد را مدیر و مدبّر مى خوانند! (وَ لَقَدْ أَصْبَحْنا فی زَمَان قَدِ اتَّخَذَ أَکْثَرُ أَهْلِهِ الْغَدْرَ کَیْساً وَ نَسَبَهُمْ أَهْلُ الْجَهْلِ فِیهِ إِلى حُسْنِ الْحِیلَةِ)!
آرى نظام ارزشى جامعه که معیارى است براى سنجش نیکى ها و بدى ها اگر واژگون گردد، ظهور چنین پدیده هایى در آن جامعه دور از انتظار نیست، معروف منکر مى شود، و منکر معروف. دیو به صورت فرشته نمایان مى شود، و فرشتگان در نظرها به صورت دیوان!
با نهایت تأسف این موضوع در عصر و زمان ما نیز به طور گسترده ظاهر شده، که حیله گران مکار و پیمان شکنان در عرصه سیاست جهان به عنوان سیاستمداران لایق شناخته مى شوند، و آنها که پایبند به عهد و پیمان الهى و انسانى هستند افرادى ساده اندیش و خام و بى تجربه و چقدر مشکل است در چنین جهانى زیستن و نفس کشیدن؟!
ممکن است در کوتاه مدت پیمان شکنى و حیله گرى منافعى براى صاحبش به بار آورد، و او را در سیاستش موفّق سازد، ولى بى شک در دراز مدّت شیرازه هاى اجتماع را از هم مى پاشد; این درست به فرد متقلّبى مى ماند که با چند بار تقلب در معاملات سرمایه اى مى اندوزد، ولى هنگامى که تقلب و نیرنگ او گسترش یافت چرخهاى اقتصادى از کار مى افتد، و همه در گرداب ضرر و زیان فرو مى روند. روى همین جهت بسیارى از افراد بى ایمان و بى بند و بار براى حفظ منافع دراز مدّت خود سعى مى کنند اصل امانت و احترام به قرار داد را در معاملات خود حاکم کنند، مخصوصاً در برنامه هاى اقتصادى در دنیاى امروز از سوى شرکتهاى مهم بیگانه این اصل رعایت مى شود، تا با جلب اعتماد دیگران بتوانند منافع سرشار خود را تضمین کنند!
به همین دلیل در روایات اسلامى آمده است: «اَلاَْمانَةُ تَجْلِبُ الْغِنى وَ الْخیانَةُ تَجْلِبُ الْفَقْرَ; امانت غنا و بى نیازى مى آورد و خیانت سرچشمه فقر است».
درست است که امانت و وفا دو مفهوم جداگانه اند، ولى با توجّه به رابطه نزدیکى در میان این دو است مى توان موقعیت یکى را از دیگرى استفاده کرد، به همین دلیل در حدیثى از امام امیرالمؤمنین آمده است که فرمود: «اَلاَْمانَةُ وَ الْوَفاءُ صِدْقُ الاَْفْعالِ».
یکى از یاران امام صادق (علیه السلام) به نام عبدالرحمن بن سیّابه مى گوید: «هنگامى که پدرم از دنیا رفت، وضع من بسیار در هم پیچید، بعضى از دوستان پدرم به من کمک کردند تا سر و سامان مختصرى به زندگیم بدهم، سپس به حج مشرّف شدم و به خدمت امام صادق (علیه السلام) رسیدم، فرمود: مى خواهم نصیحتى به تو کنم، عرض کردم فدایت شوم آماده پذیرشم، فرمود: «عَلَیْکَ بِصِدْقِ الْحَدیثِ وَ اَداءِ الاَْمانَةِ تَشْرَکُ النّاسَ فى اَمْوالِهِمْ هکَذا ـ وَ جَمَعَ بَیْنَ اَصابِعِهِ ـ قالَ فَحَفِظْتُ ذلِکَ عَنْهُ، فَزَکَّیْتُ ثَلاثَمِأَةَ اَلْفِ دِرْهَم; بر تو باد به راستگویى و اداى امانت تا این گونه شریک اموال مردم شوى (امام این جمله را فرمود) و انگشتانش را به یکدیگر جمع کرد و در هم فرو برد (اشاره به این که به این صورت در اموال مردم شریک خواهى بود) من این سخن را حفظ کردم و به آن عمل کردم چیزى نگذشت که زکات مال من سیصد هزار درهم شد».
سپس امام به پاسخ کسانى مى پردازد که آن حضرت را متهم به عدم آگاهى از اصول سیاست مى کردند، مى فرماید: «آنها را چه مى شود؟! خداوند آنان را بُکشد! گاه شخصى که آگاهى و تجربه کافى دارد و طریق مکر و حیله را خوب مى داند فرمان الهى و نهى پروردگار، او را مانع مى شود، و با این که قدرت بر انجام این کار را دارد آشکارا آن را رها مى سازد، (مَا لَهُمْ! قَاتَلَهُمُ اللهُ! قَدْ یَرَى الْحُوَّلُ الْقُلَّبُوَجْهَ الْحِیلَةِ وَ دُونَهَا مَانِعٌ مِنْ أَمْرِ اللهِ وَ نَهْیِهِ، فَیَدَعُهَا رَأیَ عَیْن بَعْدَ الْقُدْرَةِ عَلَیْها).
ولى آن کس که از گناه و مخالفت فرمان دین پروا ندارد، از فرصتى که پیش آمده استفاده مى کند (و دست به هر کار خلافى مى زند که در نظر ساده اندیشان تدبیر و سیاست است).
(وَ یَنْتَهِزُ فُرْصَتَهَا مَنْ لاَ حَرِیْجَةَ لَهُ فِی الدِّینِ); من اگر دست به کارهایى نمى زنم که دشمن را ناجوانمردانه از پاى درآورم، و با استفاده از وسیله نامقدّس به مقصود برسم به خاطر این نیست که از این امور آگاهى ندارم، بلکه بدین جهت است که من از خدا مى ترسم، و در مناسباتم با همه کس، حتّى با دشمن، به اصول عدالت و جوانمردى و تقوى پایبندم! من هدف را توجیه گر وسیله نمى دانم و رسیدن به پیروزى بر دشمن را به هر قیمت قبول ندارم، ولى دشمنان من به هیچ یک از این اصول پایبند نیستند، دست به هر کارى مى زنند و هر جنایتى را جایز مى شمرند، نه به خون بى گناهان احترام مى گذارند و نه از ظلم و ستم پروا دارند و نه به پیمان و عهدشان وفا دارند، آنها تنها یک چیز را مهم مى شمرند و آن رسیدن به اهداف نامشروع شان است، از هر طریق که میسّر شود!
هنگامى که ساده لوحان، تحرّکات آنها و احتیاطات مرا مى بینند، آن را حمل بر عدم آگاهى من از اصول سیاست مى کنند، حال آن که سیاستهاى آمیخته با تقوى از سیاستهاى تبهکاران و ظالمان و فرصت طلبان بى تقوا جدا است.
1 ـ «توأم» به گفته بعضى از ارباب لغت از مادّه «وئام» به معنى موافقت آمده است، در حالى که بعضى دیگر مانند صاحب مقاییس «تاء» آن را اصلى مى دانند و اتئام (مصدر باب افعال) را به معنى دوقلو زاییدن ذکر کرده اند، و در هر حال معمولا به معنى وسیع کلمه که مقارنت و شباهت دو چیز به یکدیگر است، به کار مى رود، و ما نیز در بالا آن را به معنى همزاد تفسیر کردیم که در فارسى مفهوم خاص و مفهوم عام و گسترده اى دارد.
2 ـ سوره احزاب، آیه 23.
3 ـ «جُنّة» (بر وزن غُصّه) به معنى سپر است، و در اصل از مادّه «جَنّ» (بر وزن فَنّ) به معنى پوشانیدن گرفته شده، و به دیوانه مجنون مى گویند، به خاطر این که گویى عقل او زیر پوشش قرار گرفته و باغ را جنّت مى نامند به خاطر این که زمینش پوشیده از درخت است و جنین را جنین مى گویند، از آن رو که در شکم مادر پوشیده و پنهان است، و اطلاق جِنّ بر گروه خاصى از موجودات به خاطر پنهان بودن آنان است، و سپر نیز جُنَّةَ نامیده مى شود به خاطر این که انسان را از سلاحهاى خطرناک دشمن مى پوشاند.
4 ـ نوادر راوندى، صفحه 5.
5 ـ بحارالانوار، جلد 97، صفحه 46.
6 ـ نهج البلاغه، خطبه 200.
7 ـ «کَیْس» و «کیاست» به معنى زیرکى و هوشیارى است، و کیّس (بر وزن سیّد) به معنى عاقل و هوشیار است; و به گفته ابن فارس «کیس» (جیب لباس یا کیسه) را به این نام مى نامند، به خاطر این که اشیایى در آن گردآورى مى شود همان گونه که انسان باهوش و کیّس مسائل مختلف را در فکر خود جمع مى کند.
8 ـ بحارالانوار، جلد 72، صفحه 114.
9 ـ غررالحکم، حدیث 2083.
10 ـ فروع کافى، جلد 5، صفحه 134، (اندکى با تلخیص).
11 ـ «حُوّل» (بر وزن ذرّت) از مادّه «حول» به معنى دگرگون شدن چیزى است، و حوّل به کسى مى گویند که مى تواند مسائل را زیر و رو کند و از تجارب مختلف در آن بهره گیرى نماید، و سال را از این جهت «حَوْل» مى گویند، که با گذشت آن مسائل دگرگون مى شود.
12 ـ قُلَّب (بر وزن قُلَّک) از مادّه قلب، آن هم به معنى دگرگونى است، و قُلَّب به کسى مى گویند که کارهاى مختلف را زیر و رو مى کند و چاره جویى مى نماید، واطلاق واژه قلب براى آن عضو مخصوص، از این جهت است که دائماً در حرکت و تغییر و دگرگونى است.
13 ـ «ینتهز» از مادّه «انتهاز» به معنى اقدام به انجام کارى است، و در بسیارى از موارد مانند خطبه مورد بحث با فرصت همراه است و به معنى بهره گیرى کامل از فرصتها است.
14 ـ «حریجة» از ماده «حرج» (بر وزن کرج) به معنى جمع شدن و تنگ شدن است، و بعضى اصل آن را به معنى فشار معنوى حاصل از تحمّل مشقتها دانسته اند، این واژه (حرج) گاه به معنى گناه نیز مى آید، و حریجة به معناى پرهیز از گناه است.
