این خطبه سه موضوع مهم را تعقیب مى کند:

1 ـ بخش زیادى از این خطبه بر محورِ تأکید بر جهاد با دشمن و عواقب شوم ترک جهاد، دور مى زند. امام (علیه السلام) در این بخش از خطبه ـ که قسمت عمده آن را تشکیل مى دهد - کوفیان را زیر رگبار ملامت هاى خود مى گیرد و با تعبیرات تند و تکان دهنده، آنها را مورد سرزنش قرار مى دهد.

این بعد از آن است که بارها از طریق ملایم و محبت آمیز و مستدل و منطقى; آنها را براى جهاد با دشمن بسیج کرده، ولى اثر نبخشیده است. لذا بناچار از آخرین دارو ـ که دارویى است بسیار تلخ و گزنده ـ کمک مى گیرد. گاه آنها را به افراد دیوانه اى تشبیه مى کند که درک و شعور خود را از دست داده و سود و زیان خویش را تشخیص نمى دهند. و گاه آنها را به شتران سرگردانى تشبیه مى کند که در بیابان از ساربان خود فاصله گرفته اند و انضباط معمولى را به کلّى از دست داده و سپس با هشدارهاى شدید نسبت به دشمنِ بى رحم و خونخوارى که در انتظار آنها است سعى در بسیج آنان مى فرماید.

2 ـ در بخش دیگرى از این خطبه امام از عزم راسخ و اراده خود در پیکار با دشمن، سخن مى گوید خواه گروه بسیارى با او حرکت کنند یا گروه کمترى.

3 ـ در آخرین بخش خطبه از حقوق متقابل امام و امّت سخن مى گوید. نخست به بیان حقوق امّت بر امام مى پردازد و در چهار جمله کوتاه اصول آن را بیان مى فرماید و سپس در چهار جمله پر معناى دیگر از حقّ امام بر امّت سخن مى گوید. گویى امام مى خواهد تلخى سرزنش هاى نخستین این خطبه را با شیرینى سخنان پایانى بیامیزد و معجونى مناسب براى درمان درد سستى و تنبلى آنان فراهم آورد.

* * *