این سؤال براى بسیارى مطرح است که چرا باید لشکر کوفه با داشتن پیشوایى عادل، حکیم، مدبّر و جنگ دیده مانند امیرمؤمنان على (علیه السلام)، اینچنین سستى و ضعف از خود نشان دهد، امّا شامیانِ تحت سلطه حاکمان جبّار بنى امیّه قدرت و قوّت نشان دهند؟

پاسخ این سؤال را ـ همان گونه که در سابق اشاره کرده ایم ـ باید در بافت اجتماعى آن مردم پیدا کرد. کوفه سابقه تاریخى نداشت، بلکه شهر جدیدالتأسیسى بود که گروه هاى زیادى از اقوام مختلف با فرهنگ هاى متفاوت در آن اجتماع کرده بودند، و اى بسا، که در میان آنها رقابتهاى پنهان و آشکارى نیز وجود داشت; بخلاف شامیان که دست نخورده و یکپارچه بودند.

اضافه بر این، گروه زیادى از منافقان و دشمنان اسلام، از مدینه و نقاط دیگر، در آنجا جمع شده بودند و با وسوسه هاى شیطانى، براى تفرقه افکنى و تضعیف روحیه آنها تلاش مى کردند.

از سوى سوم، فتوحات اسلامى ثروت زیادى را به آنجا کشانده بود و طبیعت ثروت، رفاه طلبى و عافیت جویى است که با طبیعتِ جهاد و رزم و پیکار سازگار نیست.

به این دلیل آنها پیوسته به دنبال عذر و بهانه مى گشتند تا از زیر بار جهاد، حتّى در لحظات حسّاس و سرنوشت ساز، شانه تهى کنند، که سرانجام گرفتار پیامدهاى دردناک این سستى و رفاه طلبى شدند و پیکر آنها در زیر ضربات شلاّقِ حُکّامِ ظالمِ بنى امیه، مجروح و خسته شد.

آرى، اگر پیشوایى پیدا مى شد که بیت المال را بى حساب در اختیار ثروت اندوزان و رفاه طلبان مى گذارد، به دنبال او راه مى افتادند; ولى امیر مؤمنان على (علیه السلام)کسى نبود که در برابر چنین گناه عظیمى تسلیم شود و رضاى خدا را به رضاى خلق بفروشد; از این رو در یکى از خطبه هاى دیگر نهج البلاغه ـ که احتمالا جزئى از خطبه مورد بحث است ـ آنها را مخاطب ساخته، چنین مى فرماید:

«وَ إنّی لَعالِمٌ بِما یُصْلِحُکُمْ وَ یُقیمُ أوَدَکُمْ وَلکِنّی لاأَرى إِصْلاحَکُمْ بإفْسادِ نَفْسی; من مى دانم چه چیز شما را اصلاح مى کند و کجى شما را (ظاهراً) راست مى سازد، ولى من هرگز اصلاح (ظاهرى) شما را با تباه ساختن نفس خویش جایز نمى دانم».(1)

* * *

1 ـ نهج البلاغه، خطبه 69.