اگر پیروزى، عوامل مختلفى داشته باشد ـ که دارد ـ یکى از عمده ترین و مهم ترین اسباب آن، صبر و استقامت است. ارتباط این دو با هم، آن چنان روشن است که اُدباى معروف، از قدیم، صبر و ظفر را در کنار هم قرار مى دادند. در قرآن مجید، این حقیقت، به روشنى بیان شده است تا آنجا که در مورد پیروزى سپاه اسلام، حتّى در آنجا که تفاوت فاحشى از نظر عِدّه و عُدّه با سپاه دشمن داشته باشد، سبب آن را صبر و استقامت مى شمرد و مى فرماید: (إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِاْئَتَیْنِ وَ اِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِاْئَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً); «هر گاه، بیست نفر از شما، صاحب صبر و استقامت باشند، بر دویست نفر غلبه مى کنند و اگر صد نفر باشند، بر هزار نفر.»
به همین دلیل، در غزوات اسلامى ـ که غالباً، نابرابرى نفوس و تجهیزات جنگى وجود داشت و موازنه قوا از این نظر، به نفع دشمن بود ـ مسلمانان در سایه صبر و استقامت، بر دشمنان خود پیروز مى شدند، صبر و استقامتى که برخاسته از ایمان به خدا و اعتقاد به معاد بود.
در خطبه مورد بحث نیز امام (علیه السلام) روى این مسأله تکیه فرموده و با صراحت مى گوید: (وَ اسْتَشْعِرُوا وَ الصَّبْرَ فَاِنَّهُ أَدْعَى إِلَى النَّصْرِ); «صبر و استقامت را شعار خویش سازید! بیش از هر چیز، پیروزى را به سوى شما فرامى خواند.»
در این زمینه، سخن بسیار است که در ذیل خطبه هاى مناسب و کلمات دیگر مولا على (علیه السلام) در نهج البلاغه خواهد آمد.
این نکته قابل ملاحظه است که «شعار، چه به معناى لباس زیرین باشد و چه به معناى علامت و نشانه، هر دو، مایه پیروزى است; چرا که در صورت نخست، کنایه از نفوذ استقامت در روح و جان انسان است و در صورت دوم، همیشه دشمن از افرادِ پراستقامت وحشت دارد.»
* * *
1 ـ سوره انفال، آیه 65.
