در بخش سوم این خطبه، امام (علیه السلام) ضمن اشاره به ماجراى رسواى معامله عمروعاص با معاویه، بر سر بیعت کردن با او و نتیجه آن مى فرماید: سپس مسلمانان را به آماده شدن براى پیکار با پیمان شکنان دعوت مى کند. مى فرماید: «او (با معاویه) بیعت نکرد تا این که بر او شرط کرد که در برابر آن، بهایى دریافت کند; وَ لَمْ یُبَایِعْ حَتَّى شَرَطَ أَنْ یُؤْتِیهِ عَلَى الْبَیْعَةِ ثَمَناً».
مورّخان، آورده اند که امام (علیه السلام) بعد از پیروزى در جنگ جمل، وارد کوفه شد و آن را مقرّ حکومت خود قرار داد و جریر بن عبدالله بجلى را براى گرفتن بیعت از معاویه، به شام فرستاد. معاویه که مایل نبود با امام (علیه السلام) بیعت کند، در این باره، به مشورت پرداخت. برادرش، عتبة بن ابى سفیان، به او گفت: «در این کار، از عمروعاص کمک بگیر! چرا که مى دانى مردى است بسیار هوشمند و صاحب نظر. ولى او، کسى بود که زیر بار حکم عثمان در حیات او نرفت و طبیعى است که تسلیم تو نخواهد شد، مگر این که بهاى قابل ملاحظه اى براى او قرار دهى که دین خود را به تو بفروشد و این کار را خواهد کرد، چرا که او مرد دنیاپرستى است».
معاویه، نامه اى براى عمروعاص نوشت و از وى در این باره کمک خواست و او را به شام دعوت کرد. عمرو، در این باره، با فرزندانش به مشورت پرداخت. یکى از فرزندان او به نام عبدالله، او را از دخالت در این گونه کارها و حاشیه نشینى معاویه برحذر داشت، ولى فرزند دیگرش به نام محمد، او را تشویق کرد که به شام رود و به معاویه ملحق شود.
پس از ورود عمروبن عاص به شام، معاویه، در مجلسى به او چنین گفت: «یا أَباعبدِالله! أَدعُوکَ اِلَى الْجِهادِ هذَا الرَّجُلِ الَّذى عَصَى اللهَ وَ شَقَّ عَصَى الْمُسلِمینَ وَ قَتَلَ الْخَلیفَةَ وَ أَظْهَرَ الْفِتْنَةَ وَ فَرَّقَ الْجَماعَةَ وَ قَطَعَ الرَّحِمَ»!
اى اباعبدالله (کنیه عمروبن عاص است) من، از تو دعوت مى کنم که با این مرد که به نافرمانى خدا برخاسته و وحدت مسلمانان را به اختلاف مبدل کرده و خلیفه را کشته و فتنه را آشکار ساخته و جمع مردم را به پراکندگى کشانده و قطع رحم کرده است، پیکار کنى».
عمرو ـ که از دروغ پردازى هاى او آگاه و باخبر بود و مى دانست هیچ یک از این تعبیرات درباره على (علیه السلام) صادق نیست ـ رو به او کرد و گفت: «منظورت از این شخص چه کسى است؟» معاویه گفت: «منظورم، على است.» عمروبن عاص گفت: «وَ اللهِ! ما أنْتَ و علىُّ بِجَمْلَى بَعیر لَیْسَ لَکَ هِجْرَتُهُ وَ لاسابِقَتُهُ وَ لاصُحْبَتُهُ وَ لاجِهادُهُ و لافقْهُهُ و لاعلْمُهُ. وَ وَاللهِ! اِنَّ لَهُ مَعَ ذلِکَ لَحْظاً فِى الْحَرْبِ لَیْسَ لاَِحد غَیرَهُ; به خدا سوگند! اى معاویه! تو، با على، هرگز برابر نیستى; نه افتخار او را در هجرت با پیامبر دارى و نه سابقه او را در اسلام و نه همنشینى اش با رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) را و نه جهادش را و نه فقهش را و نه علمش را. افزون بر این، به خدا سوگند! او، بهره وافرى در جنگ دارد که هیچ کس به پاى او نمى رسد ـ سپس اضافه کرد ـ با این حال و با تمام خطراتى که در این کار است، اگر من، با تو بیعت کنم که با او بجنگم، چه پاداشى براى من قرار خواهى داد؟» معاویه گفت: «هر چه خودت بگویى!» عمرو گفت: «بعد از پیروزى، حکومت مصر را به من واگذار کن» معاویه تأملى کرد و گفت: «من، خوش ندارم که عرب درباره تو بگویند به خاطر اغراض دنیوى، با من بیعت کردى.» عمروبن عاص گفت: «این حرف ها را کنار بگذار! (مطلب همین است که من مى گویم باید حکومت مصر را به من واگذار کنى). معاویه، سرانجام، بعد از مشورت با برادرش در برابر پیشنهاد عمرو تسلیم شد و این قرار داد را با او امضا کرد.
این نکته قابل توجه است که اصرار عمروبن عاص بر حکومت مصر ـ گذشته از این که مصر، یکى از مراکز مهم دنیاى آن روز و پایگاه قدرت و ثروت محسوب مى شد ـ به این خاطر بود که او، مصر را در عصر خلیفه دوم، فتح کرده بود و از نزدیک زیبایى ها و درآمد سرشار و مواهب مادّى مصر را مشاهده کرده بود; زیرا، در تمام مدت خلافت عمر، او، والى مصر بود و بعد از او نیز چهار سال، در زمان عثمان، بر آن سرزمین حکومت مى کرد تا این که عثمان او را معزول کرد.
به هر حال، امام (علیه السلام) در ادامه این سخن مى فرماید: «در این معامله شوم، دست فروشنده به پیروزى نرسد! و سرمایه خریدار، به رسوایى منتهى شود!
(فَلاَ ظَفِرَتْ یَدُ الْمُبایِعِ، وَ خَزِیَتْ أَمَانَةُ الْمُبْتَاعِ)!
در حقیقت، این سخن، نفرینى است بر ضد این خریدار و این فروشنده. درست است که معاویه، به گفته خود عمل کرد و حکومت مصر را به او سپرد، ولى این حکومت، چند سالى بیشتر دوام پیدا نکرد و اجل، به عمروبن عاص مهلت نداد. به علاوه، سخنانى که از او، در پایان عمر نقل شده، نشان مى دهد که از پایان کار خود بیمناک بود و آن رضایت باطنى و درونى که لازمه پیروزى است، هرگز نصیب او نشد.
نیز معاویه اگر چه با این کار خود، پایه هاى حکومتش را محکم کرد، ولى مى دانیم سرانجام، این حکومت، به رسوایى کشید. تمام چهره هاى محبوب صحابه، از مهاجران و انصار و افراد خوشنام و پرهیزکار، از اطراف او پراکنده شدند و بازماندگان دشمنان اسلام و سردمداران جاهلیت عرب، اطراف او را گرفتند و حکومت خودکامه اى که پایه هایش بر قتل و ارعاب و تهدید و هتک محرمات استوار بود، براى او باقى ماند.
این احتمال نیز وجود دارد که جمله بالا، نفرین نباشد، بلکه جمله خبریه باشد; یعنى، اشاره به این واقعیت است که فروختن دین به دنیا، هرگز، قرین با پیروزى نیست، و هم فروشنده زیان مى کند و هم خریدار رسوا مى شود، به این مطلب، در آیات قرآن اشاره شده است، آنجا که مى فرماید: «أُولئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدى فَمارَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ; آنها، کسانى هستند که هدایت را به گمراهى فروختند و این تجارت آنها، سودى نداده و هدایت نیافتند.»
و در جایى دیگر مى فرماید: «أوُلئِکَ الَّذینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالاْخِرَةِ فَلایُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ; آنها، کسانى هستند که آخرت را به زندگى دنیا فروختند، از این رو، عذاب آنان، تخفیف داده نمى شود و کسى آنان را یارى نخواهد کرد».
تعبیر به امانت، در کلام امام (علیه السلام) که ناظر به حکومت مصر و حقوق مسلمانان آن دیار است، اشاره به این حقیقت است که حکومت بر انسان ها، یک امانت الهى است و تنها باید در دست پاکان و صالحان باشد تا به نفع مردم جریان یابد و آنها که آن را وسیله کامجویى و منافع شخصى و هوسرانى خویش مى سازند، در حقیقت، خائنان به این امانت الهى هستند و کارشان به رسوایى مى کشد. به همین دلیل، بسیارى از مفسران، در تفسیر آیه (اِنَّ اللهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الاَْماناتِ اِلى أَهْلِها) حکومت و ولایت را، به عنوانِ تنها مصداق یا یک مصداق روشن از امانت الهى شمرده اند.
در ادامه این سخن امام (علیه السلام) مى فرماید: «اکنون که چنین است و حاکمان شام، براى تحکیمِ پایه هاى قدرت خود، روى بلاد مسلمانان، بى رحمانه معامله مى کنند و رشوه هاى بسیار به هم مى دهند) شما آماده پیکار شوید و ساز و برگ جنگ را فراهم سازید! که (با این اَعمال حاکمانِ شام) آتش جنگ زبانه کشیده و شعله هاى آن بالا گرفته است; «فَخُذُوا لِلْحَرْبِ أُهْبَتَهَا، وَ أَعِدُّوا لَهَا عُدَّتَهَا فَقَدْ شَبَّلَظَاهَا، وَ عَلاَ سَنَاهَا.»
این تعبیر، نشان مى دهد که امام، تمام راه هاى مسالمت آمیز را براى پایان دادن به مخالفت نفاق افکنان، مخصوصاً، حاکمان شام به کار گرفته بود و چون هیچ کدام سودى نبخشید و روز به روز توطئه ها شدیدتر و پیچیده تر مى شد، دستور آماده شدن براى جنگ داد; چرا که شعله هاى آن از سوى دشمن، بالا گرفته بود و نشانه هاى آن نمایان گشته بود.
تاریخ اسلام نیز گواهى مى دهد که دشمنان امام و گروه نفاق افکن، به سرعت، خود را براى جنگ آماده مى کردند و نامه هایى که براى طلحه و زبیر و دیگران نوشتند، نیز گواه این معنا است.
حضرت، سرانجام سخن خود را با اشاره به مهم ترین عوامل پیروزى، پایان مى دهد و مى فرماید: «صبر و استقامت را شعار خود سازید! که بیش از هر چیز، پیروزى را به سوى شما فرامى خواند; وَاسْتَشْعِرُوا الصَّبْرَ فَإِنَّهُ أَدْعَى إِلَى النَّصْرِ.»
با توجه به این که استشعار را از مادّه «ش ع ر» به معناى لباس زیرین (در برابر دثار به معنى لباس روئین) است، این حقیقت، روشن مى شود که صبر و استقامت، باید در درون جان، جاى گیرد و روح انسان را در برابر حوادث سخت، زیر بال و پر خویش جاى دهد.
1 ـ اشاره به رابطه خویشاوندى عثمان با بنى هاشم است.
2 ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، جلد 2، صفحه 61 به بعد.
3 ـ «مبتاع» به معناى «خریدار و پذیرنده بیع» است و در اینجا، اشاره به معاویه دارد در برابر بایع و فروشنده که عمروبن عاص بود.
4 ـ به أسد الغابة فى معرفة الصحابه، (حالات عمروبن عاص) مراجعه شود.
5 ـ سوره بقره، آیه شریفه 16.
6 ـ سوره بقره، آیه 86.
7 ـ سوره نساء، آیه 58.
8 ـ «أُهْبَة» (بر وزن لقمه) به معناى «آمادگى» است و «تأهُّب»، به معناى آماده شدن براى کارى است و «إهاب»، (بر وزن کتاب) به معناى «پوستى» است که هنوز دبّاغى نشده و آماده براى دباغى است.
9 ـ شبّ، از مادّه «شبب»، شباب به معناى جوانى است. این ماده، در مورد افروختن آتش نیز به کار مى رود که تناسبى با برافروخته شدن شعله هاى آتش جوانى دارد.
10 ـ «لَظا» به گفته راغب در مفردات، به معناى شعله خالص آتش است و گاه، به خود آتش نیز گفته مى شود.
11 ـ «سنا» به گفته مقائیس، به معناى سیراب کردن است، و علو و ارتفاع در معناى آن نهفته است. و در جمله مورد بحث، اشاره به برخاستن شعله هاى آتش جنگ دارد.
