در این که انگیزه امام از ایراد این خطبه (یا به تعبیر دیگر، نگارش این نامه چه بوده است)، بعضى از محقّقان، معتقدند که بعد از اشغال مصر از سوى عمّال معاویه و شهادت محمد بن ابى بکر، گروهى، از آن حضرت خواستند تا نظر خود را نسبت به خلفاى گذشته، بیان فرمایند. حضرت، در پاسخ فرمود: «آیا حالا، موقع این سؤال است؟ مگر خبر ندارید که مصر اشغال شده و شیعیان مرا کشته اند (چرا مسائل واجب و حیاتى را رها کرده، به مسائلى که وقت براى آن بسیار است، خود را مشغول کرده اید)؟» سپس فرمود: «من، نامه اى به دست شما مى دهم که پاسخ سؤالات شما در آن است، ولى از شما مى خواهم که حقوق از دست رفته مرا حفظ کنید.
گاه، تصوّر مى شود که ذیل این خطبه که دعوت به جهاد مى کند، منافات با این سخن دارد و نشان مى دهد که این کلام، قبل از جنگ صفّین از آن حضرت صادر شده است; ولى ممکن است که این سخن، اشاره به جنگى باشد که حضرت، قبل از شهادت خود، مردم را براى آن آماده مى ساخت، هر چند حادثه دردناک شهادت ایشان، مانع از اقدام به آن جنگ شد.
به هر حال، این خطبه، از سه بخش تشکیل شده است: بخش نخست، به وضع عرب در عصر جاهلیت و در آستانه بعثت پیغمبر اکرم اشاره مى کند و نشان مى دهد که آنها گرفتار چه بدبختى ها و مشکلات عظیمى بودند که به برکت ظهور پیامبر اسلام، از آن رهایى یافتند.
در بخش دوم، به حوادث بعد از رحلت پیامبر اشاره مى کند که چگونه حقِّ مسلَّمِ آن حضرت، یعنى خلافت را از وى گرفتند و او را تنها گذاشتند و امام (علیه السلام)(براى حفظ اسلام و قرآن) سکوت کرد، در حالى که سخت نگران و ناراحت بود.
در بخش سوم، به داستان بیعت مشروط عمرو بن عاص با معاویه اشاره مى کند که به آن همه صدمات جانى و مالى و اخلاقى بر مسلمانان منجر شد و در پایان خطبه، دستور مى دهد که براى کوتاه کردن دست آن گروه ظالم و ستمگر، آماده نبرد شوند.
* * *
1 ـ مصادر نهج البلاغه، جلد 1، صفحه 390.
