سوره هاى

لقمان ـ الم سجده ـ احزاب

سوره لقمان

این سوره، در «مکّه» نازل شده و داراى 34 آیه است

هدفهائى که در این تفسیر تعقیب مى شود

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و این به دلایل مختلفى است که از جمله «انقلاب اسلامى کشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف دیگر جهان» را مى توان نام برد، که افکار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بیشتر اسلام ساخته است.
و براى شناخت اسلام هر کس مى داند نزدیک ترین راه و مطمئن ترین وسیله، غور و بررسى بیشتر در متن قرآن مجید کتاب بزرگ آسمانى ما است.
اما از سوى دیگر قرآن این کتاب عظیم و پرمحتوا، همانند کتب عادى، داراى یک بعد نیست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن دیگر نهفته است.
و به تعبیر دیگر هر کس به مقدار عمق فکر خویش و به اندازه فهم و آگاهى و شایستگى اش از قرآن استفاده مى کند، بى آن که عمق کرانه هاى آن بر کسى ـ جز ائمه معصومین(علیهم السلام) ـ آشکار باشد، ولى مسلماً هیچ کس از کنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!
با توجه به آنچه گفته شد نیاز به تفسیرهائى که مرکز پیوند افکار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، کاملاً روشن است.
اما کدام تفسیر؟ و کدام مفسّر؟... آن تفسیر که آنچه قرآن مى گوید بازگو کند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.
مفسّرى که خود را در اختیار قرآن بگذارد، و از مکتبش درس فرا گیرد نه آن کس که «نا آگاه» و یا «آگاهانه» با پیش داوریهایش مى کوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستین قرون اسلامى تا کنون تلاش ها و کوشش هاى بسیار ارزنده و شایان تقدیرى در این زمینه کرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى دیگر تفسیرهاى فراوانى نگاشته اند که در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى این کتاب بزرگ آسمانى مى توان راه یافت (شَکَرَ اللّه سَعْیَهُمْ).

ولى این نکته نیز قابل ملاحظه است که با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقیقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مکتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبیق تعلیمات این کتاب بزرگ و آسمانى بر نیازهاى زمان، پیش مى آید که باید تفسیرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.
و از سوى دیگر تفسیرها همه نباید مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پیچیده و غیرقابل درک براى عموم باشد بلکه امروز تفسیرهائى لازم است که همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده کنند (بى آن که از ارزش و عمق بحث ها کاسته شود).

توجه به این امور سبب شد که گروهى از ما بخواهند که به نوبه خود دست به تألیف تفسیرى بزنیم به این امید که این نیازها را برطرف سازد، و چون این کار سنگین بود جمعى از اهل فضل را که همسفران خوبى در این راه طولانى و پرفراز و نشیب بوده و هستند به کمک و همکارى دعوت شدند تا با تشریک مساعى این مشکل حل شود، این کار بحمد اللّه قرین موفقیت شد، و محصولى داد که با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گردید، به طورى که در اکثر نقاط مردم در سطوح مختلف به این تفسیر روى آوردند و مجلدات آن که تا کنون به شانزده جلد رسیده (و این هفدهمین جلد آنست) کراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر این موفقیت سپاس مى گوئیم».

در مقدمه این جلد لازم است نظر خوانندگان عزیز را به چند نکته جلب کنم:

1 ـ کراراً سؤال مى کنند مجموع این تفسیر در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب باید بگویم: ظاهراً از بیست جلد کمتر و از بیست و چهار جلد بیشتر نخواهد بود!
2 ـ کراراً مى گویند چرا مجلدات تفسیر با فاصله زیاد زمانى منتشر مى شود؟
باید توجه داشت ما نهایت کوشش رادر سرعت بخشیدن به کار داریم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعیدگاه، و گاهى در بستر بیمارى، آن را ادامه داده ایم، اما از آنجا که نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود باید کارى کرد که میان این هر دو تا آنجا که ممکن است جمع شود، و از سوى دیگر مشکلات فوق العاده چاپ و تهیه کاغذ و مانند آن را (مخصوصاً در زمان جنگ) نباید از نظر دور داشت که آن هم یک عامل مهم تأخیر بوده است.
3 ـ گاهى مى پرسند اگر این تفسیر به قلم افراد مختلف تهیه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.
در پاسخ مى گویم براى تأمین این هدف بنابراین، است که قلم تفسیر همه جا از اینجانب باشد، و دوستان در جمع آورى مطالب کمک کنند که آنها نیز هر کدام کار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و یادداشت هاى لازم را تهیه مى کنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى که با هم داریم هماهنگى لازم ایجاد مى گردد تا هیچ گونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبک تفسیر پیدا نشود و همه یک دست و یک پارچه و منسجم باشد. این تفسیر در زمانى رو به گسترش مى رود که حکومت جمهورى اسلامى بحمد اللّه به رهبرى امام خمینى(مدظله) بال و پر خود را بر این کشور اسلامى گشوده، و جنب و جوشى در سایر کشورهاى اسلامى براى تشکیل حکومت الهى به وجود آورده، و منافع ابرقدرت هاى شرق و غرب را سخت به مخاطره افکنده، به همین دلیل مردم جهان را جویاى توضیح بیشتر درباره اسلام و قرآن ساخته است و ما امیدواریم که این تفسیر کمکى به این خواسته عمومى کند، هم اکنون این تفسیر به همّت جمعى از دانشمندان به سه زبان معروف دنیا در دست ترجمه است:
1 ـ به زبان عربى که از جلد اول تا سوم آن، ان شاء اللّه به زودى زیر چاپ مى رود.
2 ـ به زبان اردو که تا کنون 11 جلد آن ترجمه شده و جلد اول چاپ شده است.
3 ـ به زبان ساحلى (زبانى که در ده کشور آفریقائى بیش از هشتاد میلیون نفر به آن تکلّم مى کنند).
از خدا مى خواهیم توفیق تکمیل این خدمت و هم چنین نشر آن را به زبان هاى دیگر و کمک به شناخت هر چه بیشتر اسلام در صف جهانى عنایت فرماید.

خداوندا! چشم ما را بینا و گوشمان را شنوا و فکرمان را صائب و کارساز فرما، تا بتوانیم به عمق تعلیمات کتابت راه یابیم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و دیگران فراهم سازیم.
خداوندا! آتش هائى که دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پیرامون ما برافروخته اند و فکر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پیگیر و سعى و تلاش بى امان این امت اسلامى، خاموش بگردان تا یک جا دل را به تو بندیم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداریم.

قم حوزه علمیه ـ ناصر مکارم شیرازى
مهرماه 1363




محتواى سوره لقمان

مشهور و معروف میان مفسران این است که: این سوره در «مکه» نازل شده، گر چه، بعضى مانند «شیخ طوسى» در «تبیان»، اندکى از آیات این سوره را مانند آیه چهارم که: سخن از «نماز و زکات» مى گوید، و یا مانند «فخر رازى» که علاوه بر این آیه، آیه 27 را که از «علم وسیع پروردگار» بحث مى کند استثناء کرده اند، ولى دلیل روشنى براى این استثناها وجود ندارد، چرا که نماز و زکات (البته زکات به صورت کلى) در «مکه» نیز وجود داشته است، و داستان شرح «وسعت علم پروردگار» نیز چیزى نیست که نشانه مدنى بودن در آن باشد.
بنابراین، سوره «لقمان» به حکم مکى بودن، مشتمل بر محتواى عمومى سوره هاى مکى است، یعنى پیرامون عقاید اساسى اسلامى مخصوصاً «مبدأ» و «معاد» و همچنین «نبوت» بحث مى کند.
به طور کلى، محتواى این سوره در پنج بخش خلاصه مى شود:
بخش اول بعد از ذکر «حروف مقطعه» اشاره به عظمت قرآن و هدایت و رحمت بودن آن، براى مؤمنانى که واجد صفات ویژه هستند مى کند، و در نقطه مقابل، سخن از کسانى مى گوید که، در برابر این آیات، آن چنان سرسختى و لجاجت نشان مى دهند که گوئى گوش هایشان کر است، علاوه بر این، سعى دارند با ایجاد سرگرمیهاى ناسالم دیگران را نیز از قرآن منحرف نمایند.
بخش دوم از نشانه هاى خدا در آفرینش آسمان و بر پا داشتن آن بدون هیچ گونه ستون، و آفرینش کوه ها در زمین، و جنبندگان مختلف، و نزول باران و پرورش گیاهان سخن مى گوید.
بخش سوم به همین مناسبت قسمتى از سخنان حکمت آمیز «لقمان»، آن مرد الهى را به هنگام اندرز فرزندش، نقل مى کند که از توحید و مبارزه با شرک شروع شده، و با توصیه به نیکى به پدر و مادر، و نماز، و امر به معروف و نهى از منکر، و شکیبائى در برابر حوادث سخت، و خوشروئى با مردم، و تواضع و فروتنى و اعتدال در امور، پایان مى یابد.
در بخش چهارم بار دیگر به دلائل توحید باز مى گردد، و سخن از تسخیر آسمان و زمین و نعمت هاى وافر پروردگار و نکوهش از منطق بت پرستانى که تنها بر اساس تقلید از نیاکان در این وادى گمراهى افتادند، سخن مى گوید، و از آنها بر مسأله خالقیت پروردگار که پایه عبودیت او است، اقرار مى گیرد.
و نیز از علم گسترده و بى پایان خدا با ذکر مثال روشنى پرده بر مى دارد، و در همین رابطه، علاوه بر ذکر آیات آفاقى، از توحید فطرى که تجلى اش به هنگام گرفتار شدن در میان امواج بلا است، به طرز جالبى بحث مى کند.
بخش پنجم اشاره کوتاه و تکان دهنده اى به مسأله معاد و زندگى پس از مرگ دارد، به انسان هشدار مى دهد که به زندگى این دنیامغرور نشود، به فکر آن سراى جاویدان باشد.
این مطلب را با ذکر گوشه اى از علم غیب پروردگار، که از همه چیز در ارتباط با انسان از جمله لحظه مرگ او، و حتى جنینى که در شکم مادر است آگاه است، تکمیل کرده و سوره را پایان مى دهد.
ضمناً روشن است، نام گذارى این سوره، به «سوره لقمان» به خاطر همان بحث قابل ملاحظه و پر مغزى است که از اندرزهاى «لقمان» در این سوره آمده، و تنها سوره اى است که: از این مرد حکیم سخن مى گوید.

فضیلت سوره لقمان

روایات متعددى در فضیلت قرائت این سوره از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) و بعضى از ائمه اهلبیت(علیهم السلام) نقل شده، از جمله: در حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ لُقْمَانَ کَانَ لُقْمَانُ لَهُ رَفِیقاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أُعْطِیَ مِنَ الْحَسَنَاتِ عَشْراً بِعَدَدِ مَنْ عَمِلَ بِالْمَعْرُوفِ وَ عَمِلَ بِالْمُنْکَرِ: «کسى که سوره لقمان را بخواند لقمان در قیامت رفیق و دوست او است، و به عدد کسانى که کار نیک یا بد انجام داده اند (به حکم امر به معروف و نهى از منکر در برابر آنها) ده حسنه به او داده مى شود».(1)
و در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ لُقْمَانَ فِی کُلِّ لَیْلَة وَکَّلَ اللّه بِهِ فِی لَیْلَتِهِ ثَلاثِیْنَ مَلَکاً یَحْفَظُونَهُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ حَتَّى یُصْبِحَ فَإِنْ قَرَأَهَا بِالنَّهَارِ لَمْ یَزَالُوا یَحْفَظُونَهُ مِنْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ حَتَّى یُمْسِیَ: «کسى که سوره لقمان را در شب بخواند، خدا سى فرشته را مأمور حفظ او تا به صبح در برابر شیطان و لشکر شیطان مى کند، و اگر در روز بخواند این سى فرشته او را تا به غروب از ابلیس و لشکرش محافظت مى نمایند».(2)
بارها گفته ایم، و باز هم مى گوئیم: این همه فضیلت، ثواب و افتخار، براى خواندن یک سوره قرآن، به خاطر آنست که: تلاوت مقدمه اى است براى اندیشه و فکر، و آن نیز مقدمه اى است براى عمل، و تنها با لقلقه لسان، نباید این همه فضیلت را انتظار داشت.

1 و 2 ـ «مجمع البیان»، جلد 8، صفحه 312.