سوره هاى حج ـ مؤمنون ـ نور

سوره حج

این سوره، در «مدینه» نازل شده و داراى 78 آیه است

هدف هائى که در این تفسیر تعقیب مى شود

چشم ها از سراسر جهان به اسلام دوخته شده، مى خواهند اسلام را از نو بشناسند...حتى خود مسلمانان!. و این به دلایل مختلفى است که از جمله «انقلاب اسلامى کشور ما» و «جنبش هاى اسلامى در نقاط مختلف دیگر جهان» را مى توان نام برد، که افکار همه، مخصوصاً نسل جوان را تشنه شناخت هر چه بیشتر اسلام ساخته است.
و براى شناخت اسلام هر کس مى داند نزدیک ترین راه و مطمئن ترین وسیله، غور و بررسى بیشتر در متن قرآن مجید کتاب بزرگ آسمانى ما است.
اما از سوى دیگر قرآن این کتاب عظیم و پرمحتوا، همانند کتب عادى، داراى یک بعد نیست، و به اصطلاح «بطون» مختلفى دارد، و در درون هر بطنى، بطن دیگر نهفته است.
و به تعبیر دیگر هر کس به مقدار عمق فکر خویش و به اندازه فهم و آگاهى و شایستگى اش از قرآن استفاده مى کند، بى آن که عمق کرانه هاى آن بر کسى ـ جز ائمه معصومین(علیهم السلام) ـ آشکار باشد، ولى مسلماً هیچ کس از کنار چشمه قرآن محروم باز نمى گردد!
با توجه به آنچه گفته شد نیاز به تفسیرهائى که مرکز پیوند افکار دانشمندان و محققان اسلامى است، و مى تواند راه گشاى اسرار مختلف قرآن گردد، کاملاً روشن است.
اما کدام تفسیر؟ و کدام مفسّر؟... آن تفسیر که آنچه قرآن مى گوید بازگو کند، نه آنچه خود مى خواهد و مى پسندد.
مفسّرى که خود را در اختیار قرآن بگذارد، و از مکتبش درس فرا گیرد نه آن کس که «نا آگاه» و یا «آگاهانه» با پیش داورى هایش مى کوشد در برابر قرآن «استاد» باشد و نه «شاگرد».

البته مفسران بزرگ و محققان عالى قدر اسلام از نخستین قرون اسلامى تا کنون تلاش ها و کوشش هاى بسیار ارزنده و شایان تقدیرى در این زمینه کرده اند و در عربى و فارسى و زبان هاى دیگر تفسیرهاى فراوانى نگاشته اند که در پرتو آن به گوشه اى از شگفتى هاى این کتاب بزرگ آسمانى مى توان راه یافت (شَکَرَ اللّه سَعْیَهُمْ).

این نکته نیز قابل ملاحظه است که با گذشت زمان «مسائل تازه اى» براى مردم حق طلب و حقیقت جو مطرح مى شود، و «سؤالاتى» از برخورد و تضاد مکتب ها، و گاه از وسوسه هاى منافقان و مخالفان، و زمانى در چگونگى تطبیق تعلیمات این کتاب بزرگ و آسمانى بر نیازهاى زمان، پیش مى آید که باید تفسیرهاى امروز پاسخ گوى آنها باشند.
و از سوى دیگر تفسیرها همه نباید مجموعه اى از اقوال گوناگون و بحث هاى پیچیده و غیرقابل درک براى عموم باشد بلکه امروز تفسیرهائى لازم است که همچون خود قرآن جنبه همگانى داشته باشد و تمام قشرها اعم از «فضلاء» و «توده مردم» بتوانند از آن استفاده کنند(بى آن که از ارزش و عمق بحث ها کاسته شود).

توجه به این امور سبب شد که گروهى از ما بخواهند که به نوبه خود دست به تألیف تفسیرى بزنیم به این امید که این نیازها را برطرف سازد، و چون این کار سنگین بود جمعى از اهل فضل را که همسفران خوبى در این راه طولانى و پرفراز و نشیب بوده و هستند به کمک و همکارى دعوت شدند تا با تشریک مساعى این مشکل حل شود، این کار بحمد اللّه قرین موفقیت شد، و محصولى داد که با استقبال فوق العاده همه قشرها مواجه گردید، به طورى که در اکثر نقاط، مردم در سطوح مختلف به این تفسیر روى آوردند و مجلدات آن که تا کنون به سیزده جلد رسیده (و این چهاردهمین جلد آن است) کراراً چاپ و منتشر شده است «و خدا را بر این موفقیت سپاس مى گوئیم».

در مقدمه این جلد لازم است نظر خوانندگان عزیز را به چند نکته جلب کنم:

1 ـ کراراً سؤال مى کنند: مجموع این تفسیر در چند جلد تمام خواهد شد؟ در جواب باید بگویم: ظاهراً از بیست جلد کمتر و از بیست و چهار جلد بیشتر نخواهد بود!
2 ـ کراراً مى گویند: چرا مجلدات تفسیر با فاصله زیاد زمانى منتشر مى شود؟
باید توجه داشت ما نهایت کوشش رادر سرعت بخشیدن به کار داریم و حتى در سفر وحضر، گاهى در تبعیدگاه، و گاهى در بستر بیمارى، آن را ادامه داده ایم، اما از آنجا که نمى توان نظم و عمق مباحث را فداى سرعت عمل نمود، باید کارى کرد که میان این هر دو تا آنجا که ممکن است جمع شود، و از سوى دیگر مشکلات فوق العاده چاپ و تهیه کاغذ و مانند آن را(مخصوصاً در زمان جنگ) نباید از نظر دور داشت که آن هم یک عامل مهم تأخیر بوده است.
3 ـ گاهى مى پرسند: اگر این تفسیر به قلم افراد مختلف تهیه گردد هماهنگ نمى تواند باشد.
در پاسخ مى گویم: در آغاز کار تا اندازه اى چنین بود، ولى به زودى براى تأمین همین هدف، بر آن شدیم که قلم تفسیر همه جا از اینجانب باشد و دوستان در جمع آورى مطالب کمک کنند. آنها نیز هر کدام کار خود را قبلاً به طور انفرادى انجام مى دهند و یادداشت هاى لازم را تهیه مى کنند ولى بعداً در جلسات دسته جمعى که با هم داریم هماهنگى لازم ایجاد مى گردد تا هیچگونه نوسانى در بحث ها و طرح مسائل گوناگون و سبک تفسیر پیدا نشود و همه یکدست و یکپارچه و منسجم باشد.
امیدوارم بتوانیم براى تعمیم منفعت بیشتر، این تفسیر را به زبان عربى و حتى زبان هاى دیگر ترجمه کنیم تا دیگران نیز بتوانند از آن بهره گیرند (این پیشنهاد از سوى خوانندگان عزیز نیز مطرح شده است).

خداوندا! چشم ما را بینا و گوشمان را شنوا و فکرمان را صائب و زاینده و کارساز فرما، تا بتوانیم به عمق تعلیمات کتابت، راه یابیم و از آن چراغ پرفروغى براى خود و دیگران فراهم سازیم.
خداوندا! آتش هائى که دشمنان انقلاب ما خصوصاً، و دشمنان اسلام عموماً پیرامون ما برافروخته اند و فکر ما را دائماً به خود مشغول داشته است، در پرتو مجاهدت هاى پیگیر و سعى و تلاش بى امان این امت اسلامى، خاموش بگردان تا یک جا دل را به تو بندیم و در راه تو و خدمت به بندگان مستضعف تو گام برداریم.
بار الها! به ما توفیق و عمر مرحمت فرما که بتوانیم این تفسیر را به پایان بریم و این خدمت ناچیز را به آخر برسانیم و یک جا به پیشگاهت تقدیم داریم. (اِنَّکَ عَلى کُلِّ شَىْء قَدِیْرٌ)

قم حوزه علمیه ـ ناصر مکارم شیرازى
شهریور 1362



محتواى سوره حج

این سوره که به خاطر بخشى از آیاتش پیرامون حج به نام سوره «حج» نامیده شده است از سوره هائى است که در میان مفسران و نویسندگان تاریخ قرآن در «مکّى» یا «مدنى» بودنش گفتگو است، جمعى آن را ـ جز چند آیه ـ «مکّى» مى دانند.
در حالى که، جمع دیگرى معتقدند: همه آن ـ جز چند آیه ـ در «مدینه» نازل شده است، بعضى نیز آن را ترکیبى از آیات «مکّى» و «مدنى» مى دانند.
اما با توجه به برداشتى که از سوره هاى مکّى و مدنى و به تعبیر دیگر، جوّ مدینه و مکّه و نیازمندى هاى مسلمانان و چگونگى تعلیمات پیامبر(صلى الله علیه وآله) نسبت به آنها در این دو منطقه داریم، آیات این سوره از جهاتى شبیه سوره هاى مدنى است; چرا که دستور حج آن هم با ذکر قسمتى از جزئیات آن، و همچنین دستور جهاد، تناسب با وضع مسلمانان در «مدینه» دارد، هر چند تأکید آیات این سوره روى مساله مبدأ و معاد بى تناسب با سوره هاى مکّى نیست.
نویسنده «تاریخ القرآن» بر اساس تاریخ «فهرست ابن ندیم» و «نظم الدّرر» مى گوید: سوره «حج» مگر چند آیه، در «مدینه» نازل شده، آن چند آیه نیز در میان مکّه و مدینه نازل گردیده است.
وى اضافه مى کند: این سوره صد و ششمین سوره اى است که بر پیامبر(صلى الله علیه وآله)نازل شده، و بر حسب ترتیب، بعد از سوره «نور» و قبل از سوره «منافقون» است.
به هر حال، در مجموع، «مدنى» بودن سوره قوى تر به نظر مى رسد.

از نظر محتوا مطالب این سوره را به چند بخش مى توان تقسیم کرد:

1 ـ آیات فراوانى که در زمینه «معاد» و دلائل منطقى آن، و انذار مردم غافل از صحنه هاى قیامت، و مانند آن است که از آغاز این سوره شروع مى شود، و بخش مهمى از آن را در بر مى گیرد.
2 ـ بخش قابل ملاحظه اى نیز از مبارزه با شرک و مشرکان، سخن مى گوید و با توجه دادن به آیات پروردگار در عالم هستى انسان ها را متوجه عظمت آفریدگار مى سازد.
3 ـ بخشى از این سوره نیز، مردم را به بررسى سرنوشت عبرت انگیز گذشتگان و عذاب هاى دردناک الهى که بر آنها نازل شد، دعوت کرده، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهیم و لوط، و قوم شعیب و موسى را یادآور مى شود.
4 ـ بخش دیگرى از آن، پیرامون مسأله حج و سابقه تاریخى آن از زمان ابراهیم(علیه السلام) و سپس مسأله قربانى و طواف و مانند آن است.
5 ـ بخشى از آن هم پیرامون مبارزه در برابر ظالمان و پیکار با دشمنان مهاجم، است.
6 ـ و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهائى است در زمینه هاى مختلف زندگى و تشویق به نماز، زکات، امر به معروف، نهى از منکر، توکل و توجه به خداوند.

فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْحَجِّ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ کَحَجَّة حَجَّهَا، وَ عُمْرَة اعْتَمَرَهَا، بِعَدَدِ مَنْ حَجَّ وَ اعْتَمَرَ فِیمَا مَضَى وَ فِیمَا بَقِیَ!:
«هر کس سوره حج را بخواند، پاداش حج و عمره را خدا به او مى دهد به تعداد تمام کسانى که در گذشته و آینده حج و عمره به جا آورده یا خواهند آورد»!.(1)
بدون شک، این ثواب و فضیلت عظیم، تنها براى تلاوت لفظى نیست، تلاوتى است اندیشه ساز، و اندیشه اى است عمل پرور.
در حقیقت کسى که این سوره و محتواى آن را از مبدأ و معاد گرفته، تا دستورات عبادى، اخلاقى، و مسائل مربوط به جهاد و مبارزه با ستمگران، در اعماق جان خود قرار دهد، و برنامه عملى خود سازد، پیوندى با تمام مؤمنان گذشته و آینده از نظر معنوى و روحانى پیدا مى کند، پیوندى که او را در اعمال آنها شریک، و آنها را نیز در اعمال او شریک و سهیم مى سازد، بى آن که از پاداش آنان چیزى کاسته شود، و حلقه اتصالى خواهد بود بین همه افراد با ایمان در تمام قرون و اعصار.
و با این اوصاف و شرایط، ثواب و پاداشى که در حدیث فوق آمده عجیب به نظر نمى رسد.

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 68، آغاز سوره حج.