İbn Teymiyyə yazır: “Fatimənin (s) Əbubəkrdən küsüb kənara çəkilməsi ona yaraşan iş deyildi. Buna görə hökumət rəhbərini qınamaq olmaz. Lakin diqqət etmək lazımdır ki, bir çox əhli-sünnə kitablarına görə məsum insandır və onun qəzəbi ilə Allah və peyğəmbər qəzəblənir.

Quran ayəsindən və hədislərdən məlum olur ki, bu barədə məlumat Allahın pak zatına məxsusdur. Hətta peyğəmbər belə onun vaxtından xəbər verə bilməz. Allah bunun kamil bir imtahan olması üçün bəndələrdən gizli qalmasını istəmişdir. Çünki, insanlar Qiyamətin nə qədər yaxın və ya uzaq olduğunu bilsələr, hər halda imtahanın təsiri azalacaq.

Qiyamət günü məbudlar onlara ibadət edənlərin ibadətlərini inkar edəcək, onlara nifrətlərini göstərəcək və əleyhdarları olacaqlar. İmam Sadiqdən (ə) nəql olunan bir hədisdə bu məsələyə belə aydınlıq gətirilir: “İbadət (yalnız) rüku və səcdələrdən ibarət deyil. İbadətin həqiqəti bir şeyə itaət etməkdir. Hər kəs Allahın günah buyurduğu işlərdə məxluqa itaət edərsə, həqiqətdə ona pərəstiş etmişdir.”

“Əməllərin göstərilməsi” ayələri üçün müxtəlif təfsirlər var. Onların zahiri mənası Qiyamət günü yaxşı və pis əməllərin təcəssümü və əməlin özünü görmək məsələsinə yeni bir təkiddir. Hətta əgər zərrə qədər yaxşı və ya pis əməl olsa, sahibinin qarşısında maddi formada təzahür edəcək və sahibi onu görəcəkdir.

Qiyaməti təkzib edənlər üçün hazırlanmış od Quran ayələrdə belə öz əksini tapıb:

1. Ayədə onların cəhənnəm odunu uzaqdan görəcəkləri qeyd edilmir. Əksinə atəşin onları uzaqdan görəcəyi qeyd olunur. Sanki odun gözü, qulağı var, gözləri yoldadır və günahkarın gəlişini gözləyir.
2. Həyəcana gəlmək üçün onların oda yaxınlaşmasına ehtiyac yoxdur. Od uzaq məsafədən – bəzi hədislərdə deyildiyi kimi bir illik məsafədən nərə çəkər.
3. Bu yandıran oda “təğəyyüz” (qəzəb) də deyilir. Bu söz insanın qəzəblə nərə və fəryad çəkdiyi halına deyilir.
4. Ayədə cəhənnəm atəşinin “zəfiri” olmasından söz açılır. “Zəfir” insanın nəfəsini dərindən köksünə çəkdiyi və qabırğalarının yuxarı qalxdığı hala bənzəyir.

Quran ayələrində həmin gün ilahi əzabın şiddəti iki qısa cümlə ilə ifadə olunur. Ayədə deyilir:

 “O gün pərvərdigar onu elə əzaba düçar edəcək ki, heç kim Onun (Allahın) əzabı kimi əzab verə bilməz! Və heç kim Onun kimi zəncirləyə bilməz.”

Onun zəncir və bəndlərinin, əzab və cəzalarının misli bərabəri yoxdur. Çünki onlar bu dünyada Allahın məzlum bəndələrini bacardıqları qədər zəncirləyib çəkir, ən ağır işgəncələrə məruz qoyurdular.
 

Sözsüz ki, təlim və tərbiyə üçün iki – həvəsləndirici və çəkindirici – amil olmalıdır.

Cənnət və cəhənnəm də həqiqətdə bu iki qüvvə hökmündədir. Cənnət haqq yolçularının özünə doğru səsləyir. Onları ibadət və itaətə sövq edir. Cəhənnəm onları düz yoldan azmaqdan, Allahın fərmanlarından boyun qaçırmaqdan saxlayır. Söz yox ki, onların hər ikisi zəruridir.
Əlbəttə, Allah-Taala mükafat və hərəkət verici qüvvəyə daha çox əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, hər yaxşı iş üçün ən azı 10 bərabər mükafat verir. Amma pis işə görə bir dəfədən artıq cəzalandırmır.

Bəzi təfsir alimlərinin nəzərinə əsasən, zəqqum Təhamə ərazisində bitən xırda yarpaqlı, acı və pis qoxulu bir bitkinin adıdır və müşriklər bu bitkini tanıyırdılar. Quran ayəsində deyilir ki, “O elə bir ağacdır ki, Cəhənnəmin lap dibindən baş qaldırar.”
 

Zərinin həqiqəti barədə təfsir alimləri arasında müxtəlif fikirlər var. Bəzilərinə görə “zəri” yerə yapışan tikan növüdür. Lüğətçi Xəlil “zəri” barədə yazır: “Zəri dəniz dibində yetişən yaşıl və pis qoxulu yosundur.” Hədisdə isə deyilir: “Zəri cəhənnəm atəşində kol kimi bir şeydir.”

Bəzi təfsirçilərə görə böyük atəş dedikdə cəhənnəmin ən aşağı mərtəbəsi, “əsfəlus-safilin” nəzərdə tutulur. Ora ən bədbəxt və ən inadkar insanların məkanıdır. Onların cəzaları ən ağır və ən dəhşətli əzab olmalıdır.

 

Quran ayələrindən və çoxsaylı hədislərdən aydın olur ki, qiyamət günü şəfaət edənlər müxtəlif olacaqlar. Hədislərdə bu məsələyə geniş yer verilib. Sayca az olmayan bu hədislərə nəzər saldıqda şəfaətçilər arasında Məhəmməd peyğəmbəri (s), digər peyğəmbərləri, mələkləri, imamları və onların həqiqi davamçılarını, şəhidləri, alimləri, Quranı və ibadətləri onların arasında görə bilərik.

 Tövbənin bərəkəti olduqca çoxdur. Quran ayələri və hədislərdə də onlara geniş şəkildə işarə olunub. O cümlədən “Furqan” surəsinin 70-ci ayəsində buyurulur:
“Yalnız tövbə edib iman gətirən və yaxşı işlər görənlərdən başqa! Allah onların pis əməllərini yaxşı əməllərə çevirər”.
Bir hədisdə də deyilir ki, Allah-taala (həqiqi) tövbəkarlara üç dəyər verib. Hərgah onlardan birini bütün göy və yer sakinlərinə bağışlasa, onların qurtuluşuna yetər.