5 اسفند، روز بزرگداشت خواجه نصير الدين طوسی (روز مهندس)

تهیه و تحقیق: معاونت پژوهش پایگاه اینترنتی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

محمد بن محمد بن حسن، مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از دانشمندان پرآوازه مسلمان در قرن هفتم هجری است که در علوم و فنون متنوّعی تبحّر داشت؛ او در علوم دینی، علوم عقلی و دانش تجربی یکی از ستارگان پرفروغ آسمان دانش بود. پنجم اسفندماه هر سال به مناسبت سالروز تولد این خواجه ذوفنون، به عنوان روز مهندس نام گذاری شده است. آشنایی با ویژگی ها و موفقیت های علمی خواجه ما را برآن داشت که به بهانه «روز مهندس» در مقالی اندک از این عالم نافع یادی بکنیم.

تولد در طوس و اولین مراحل کسب علم و معرفت در نیشابور
درباره خواجه نصیر الدین گفته شده که در سال 597هـ ق در طوس به دنیا آمد(1) و از همان دوران کودکی نزد پدر و جد و دیگر بستگانش که اهل علم و فضل بودند، به فراگیری صرف، نحو، ادبیات، ریاضیات، فقه، حدیث، منطق و حکمت پرداخت.(2) او پس از وفات پدرش به نیشابور رفت و در محضر علمای آن شهر، فلسفه و طب و اصول فقه(3) آموخت و دانسته هایش را در ریاضیات نیز تکمیل کرد.

خواجه نصیرالدین در قلعه های اسماعیلیان
زمانه خواجه نصیر، زمان حمله خانمانسوز مغولان به ایران و بروز ناآرامی به خصوص در منطقه خراسان بود. به همین دلیل، مدتی در بین شهرهای مختلف سرگردان بود ولی نهایتا به دعوت ناصرالدین، فرمانروای قلعه اسماعیلیان به قهستان رفت.(4) در وضعیتی که بسیاری از شهرهای ایران در آتش جنگ و هجوم مغولان می سوخت، اسماعیلیان تنها نیروی مقاوم در برابر آنها و قلعه های شان تنها مکان امن در ایران بود.(5) خواجه نصیر در آنجا کتاب «تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق» ابن مسکویه رازی را ترجمه کرد و مطالبی به آن افزود و به نام «اخلاق ناصری» منتشر کرد و علاوه بر آن کتابی را در هیئت و نجوم به نام «الرسالة المعینیة» نگاشت.(6)

مذهب خواجه نصیرالدین طوسی
شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد خواجه نصیرالدین شیعه اثنی عشری بوده است. مضامین تألیفات او در آثاری همچون «الفرقة‌ الناجیة‌»، «رسالة‌ فی‌ حصر الحق‌ بمقالة‌ الامامیة‌»، «الاثنی عشریة‌» و «رسالة فی الإمامة‌»(7) چنین چیزی را اثبات می کند. با این حال کتاب ها و رساله هایی مطابق با عقاید اسماعیلیه وجود دارند که به خواجه نسبت داده شده اند که باعث شده برخی اسلام پژوهان غربی ادعا کنند خواجه در زمان حضور در قلعه های اسماعیلیان دچار نوعی تحول مذهبی شده است.(8) در مقابل به چنین ادعا و انتسابیی برخی مورخین بر این باورند که این تغییر مذهب امری موقتی و محدود به زمان پناه گیری خواجه در دژهای اسماعیلیان بوده است و ایشان پس از آن دوباره به مذهب اثنی عشری رجوع کرده اند(9) برخی دیگر از مورخین و علما اما به کلی این تغییر دین را و لو به صورت موقتی منکر شده اند و اعلام کرده اند که خواجه به عنوان یک شیعه دوازده امامی همیشه بر مذهب حق خود استوار بوده و فقط هنگام استقرار در قلعه های اسماعیلیان، به منظور حفظ جان خود، با به کار بستن تقیه، توان خود را مصروف نگارش کتب و رسالاتش کرده است.(10) مهم ترین مؤید این نظریه این است که می بینیم بلافاصله پس از سقوط قلعه های اسماعیلیه به دست هلاکو خان، خواجه شیعه اثنی عشری بودن خود را صریحا اعلام کرده است.(11)

انگیزه اصلی خواجه نصیر الدین طوسی از همراهی با هلاکو خان
با حمله هلاکوخان مغول به قلعه های اسماعیلیه و تسلیم این قلعه ها، خواجه نصیر به دربار هلاکو راه یافت.(12) همراهی خواجه نصیر با هلاکو در زمانه ای بود که مقاومت در مقابل او از سوی هیچ کس امکان پذیر نبود و خواجه در این بین هیچ قدرت انتخابی نداشت. او فقط با هلاکو همراه شد تا میراث اسلامی را از خطر نابودی حفظ کند. امری که با اقدامات بعدی اش محقق شد و حتی کار به آنجا رسید که پس از مدتی هلاکو به دین اسلام درآمد.(13)

خواجه نصیر و نجات شهرها و نفوس مردم هنگام هجوم مغولان به بغداد و چند شهر دیگر
هنگام سقوط بغداد و سرنگون شدن تخت خلافت آخرین خلیفه عباسی به دست مغولان، خواجه نصیر که خود به خوبی از خشونت های حملات مغول آگاه بود و آوازه آن را در خراسان شنیده و در قلعه های اسماعیلیان به چشـم دیده بود، دریافت که مقابله با چنین لشکر خونریزی ممکن نیست، از این رو در اولین قدم تنها راه نجات را در تسلیم و همراهی کردن با آنها دید و در اثر رعایت همین سیاست موفق براى حفظ جان و مال مسلمانان شد و توانست خدمات پرارزش و گران بهایى به عموم مردم بغداد و به خصوص شيعيان و علويان نماید و عده بى‏ شمارى را از چنگ لشكر خون‏ خوار مغول برهاند. محمد بن شاكر كه از مورخان سنّى ‏مذهب است در اين خصوص می نويسد: «وجود خواجه براى مسلمانان نافع بود به ويژه براى شيعه و علوى‏ ها و حكما و اهل علم و غير ايشان. خواجه براى ايشان نيكى می كرد و آنها را در مشكلات حمايت می كرد».(14)

البته اقدامات او در این جهت فقط در بغداد منحصر نمایند. منابع تاریخی گواهی می دهند که او در زمان حمله لشکر هلاکو به قلمرو اسماعیلیان در زمان رکن الدین خورشاه آخرین حاکم آن منطقه و نیز در زمان حمله همین لشکر به حله - مهم ترین مرکز شیعیان در آن زمان - با توصیه ها و ارتباطاتی که با دستگاه حاکم داشت ضمانت اهالی آن مناطق را از حکومت دریافت و از پدید آمدن حمام خونی دیگر جلوگیری کرد.(15)

علاوه بر اقدامات او در نجات دادن عموم مردم در شهرهای بغداد(16) و حله و... خواجه نصیر بر نجات دادن بسیاری از بزرگان و دانشمندان شیعه و سنّی آن زمان از تیغ مغول سعی بسیار نمود.(17) او با نفوذ هوشمندانه ای که در سلاطین مغول یافته بود، بارها و بارها با تدابیرش جان بسیاری از علما را نجات داد. به عنوان مثال خواجه با گرو نهادن جان شیرین خود به هلاکو، شارح معروف سنی مذهب نهج البلاغه، «ابن ابی الحدید» و برادرش را نجات داد.(18)

حفظ مشاهد و مراقد مطهر ائمه اطهار(علیهم السلام) در عراق از دستبرد مغولان یکی از مهم ترین اقدامات خواجه نصیر بود.(19) در کوران اشغال و غارت سرزمین های اسلامی به دست لشکر مغول، خواجه نصیر در راه نجات ثروت های عمومی مسلمانان و به خصوص حفظ منافع شیعیان و سادات، تلاش های بسیار کرد و در این راه توانست اوقاف را از دست اندازی امرای مغول دور نگاه دارد تا وجوه آن در محل های مقرر مصرف گردد.(20)

پیشنهاد تأسیس رصدخانه از سوی خواجه نصیر به هلاکوخان و نتایج آن
پس از فتح بغداد به دست هلاکوخان، خواجه نصیر به او پیشنهاد کرد که از ساخت یک رصدخانه پشتیبانی کند. او توجیه بنای چنین طرحی را برای هلاکوخان این گونه بیان کرد که می تواند با تبحرش در دانش نجوم و با رصد ستارگان، هلاکو را از حوادث آینده و اتفاقات مربوطه به عمر و نسل سلطان مطلع کند(21) اما در واقع خواجه نصیر با این کار تعداد زیادی از دانشمندان آن زمان را گرد خود جمع کرد تا از خطر کشته شدن در دوره پر بلا در امان باشند. همچنین خواجه می توانست در کتابخانه آن رصدخانه، کتاب های بسیاری را جمع آوری و حفظ نماید.(22) به هر حال هلاکو این پیشنهاد را پذیرفت و کار ساخت رصدخانه در سال 657هـ ق آغاز(23) و تا پایان عمر خواجه ادامه یافت.

کتابخانه مراغه و نقش خواجه نصیر در حفظ و نشر کتب و منابع علمی
همان طور که گفتیم، یکی از انگیزه های خواجه نصیر از تأسیس رصدخانه، جمع آوری و حفظ کتب در معرض نابودی آن زمانه در کتابخانه آن رصدخانه بود. خواجه نصیر که در گذشته شاهد کتاب سوزی ها و آتش زدن کتابخانه های شهرهای سقوط کرده به دست لشکر مغولان بود، هنگامی که توانست نفوذی در دستگاه حاکم وقت پیدا کند، نهایت تلاش خود را برای جلوگیری از نابودشدن منابع علمی و دینی کتابخانه های باقی مانده سرزمین های اسلامی به کار بست. برای مثال هنگام سقوط قلعه الموت به دست لشکر مغول، وی توانست به کمک عطا الملک جوینی از تخریب و به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ حسن صباح جلوگیری کند.(24)

علاوه بر آن او برای به انجام رساندن این مهم، بسیاری از کتاب هایی که در حمله مغولان، از مناطقی نظیر بغداد و دمشق و موصل و خراسان غارت شده بودند جمع آوری و حفظ کرد. همچنین در خلال مسافرت های خود یا به وسیله اعزام مأمورانی به اقصی نقاط سرزمین های اطراف، کتاب های علمی و مفید و نفیس بسیاری را خریداری و جمع آوری کرد.(25)

نتیجه این تلاش ها این بود که - به عقیده برخی مورخین - حدود 400 هزار جلد کتاب در کتابخانه رصدخانه مراغه گردآوری شد(26) و بسیاری از آنها که در موضوعاتی همچون ریاضیات و نجوم و علوم طبیعی و به زبان های چینی، مغولی، سانسکریت، آشوری و عربی بودند، به زبان فارسی ترجمه شدند و مورد تحقیق و تدریس دانشمندان گرد آمده در آن مرکز قرار گرفتند.(27)

احیای اوقاف و مدیریت آن از سوی خواجه نصیر
خواجه نصیر علاوه بر تلاش هایش در جلوگیری از دست اندازی مغولان به موقوفات مسلمین، کار مهم تری را نیز به انجام رساند. او هلاکوخان را قانع کرد که نظارت بر اوقاف اسلامی را بر عهده او بگذارد و به او این مسئولیت و آزادی را بدهد که با صلاحدید خود در آن ها تصرف کند. هولاکو نیز ریاست اوقاف سراسر کشور را به او تفویض کرد و خواجه نیز درآمدهای آن را ضبط و ثبت می کرد و در احداث و اداره مدارس و ایجاد لجنه های علمی و پرداخت هزینه های طلاب و نیز اداره ی رصدخانه مراغه به مصرف می رسانید.(28)

خواجه نصیرالدین طوسی، نقطه عطف علم کلام
خواجه نصیر به عنوان مبتکر روش فلسفی در کلام شیعی شناخته می شود. او مباحث فلسفه را وارد کلام کرده است به این معنا که برای رسیدن به اثبات دیدگاه های کلامی خویش، از فلسفه کمک گرفته است. مانند این کار در مکتب کلامی کوفه و بغداد انجام نمی شد و یا بسیار کم رنگ بود، لذا در کتب شیخ مفید و سید مرتضی این گونه ورود به مباحث کلامی یافت نمی شود. کتاب «تجرید الاعتقاد» او از این جهت اثر مشهوری بر تمام آثار کلامی ما بعد خود گذاشته است(29) به گونه ای که در عین شرح و تکمیل آراء فیلسوفان پیش از خود، سرمشق بسیاری از دانشمندان پس خود نیز بوده است.

مهم ترین شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیر شاگردان بسیاری را تربیت کرد که در ادامه نام و عنوان برخی از مشهورترین شان را از نظر می گذرانیم:
- علامه حلی، متکلم و فقیه شناخته شده شیعه، نزد خواجه نصیر حکمت آموخت(30) و با شرح کتاب «تجرید الاعتقاد» خواجه، کتاب «کشف المراد» را نوشت.(31)
- ابن میثم بحرانی، ریاضی دان، حکیم، متکلم، فقیه و شارح نهج البلاغه بود. خواجه نصیر به او حکمت آموخت و در عین حال نزد او در «فقه» تلمذ کرد.(32)
- قطب الدین شیرازی، از شاگردان خواجه در مراغه که در ریاضی و فلسفه و هیئت و طب از او بهره ها برد.(33)
- کمال الدین عبدالرزاق شیبانی کتابدار کتابخانه مراغه و از تاریخ نویسان قرن هفتم که آثاری چون «معجم الآداب» و «الحوادث الجامعه» از او به یادگار مانده است.(34)
- عماد الدین حربوی معروف به ابن الخوّام که از مشهورترین حساب دانان و طبیبان زمانه خود بود و کتاب هایی هم چون «فوائد بهائیه فی قواعد حسابیه» و «مقدمه ای در طب» را نگاشت.(35)

وفات خواجه نصیرالدین طوسی
سرانجام خواجه نصیر، بعداز یک عمر جهاد و تلاش علمی، در 18 ذی الحجه سال 672هـ ق، هنگامی که برای پی گیری کارهای مربوط به اوقاف و دانشمندان بغداد در این شهر به سر می برد، در همان جا درگذشت و بنا به وصیتش در کاظمین دفن شد.

جایگاه و اهمیت «مهندس» و «دانش مهندسی» در جامعه
هر جامعه ای برای توسعه در زمینه های مختلف عمرانی و زیرساختی، نیاز به حضور مهندسان توانا و با دانش دارد. امروزه رشته های علمی مختلفی عرصه فعالیت و سازندگی مهندسان است. هوانوردی و مراقبت پرواز، ناوبری هوایی، مهندسی نساجی، مهندسی نفت، مهندسی هوا فضا، مهندسی مواد، مهندسی معماری، مهندسی مکانیک، مهندسی کشاورزی، مهندسی ماشینهای ریلی، مهندسی معدن، مهندسی فناوری اطلاعات ، مهندسی کامپیوتر، مهندسی عمران، مهندسی صنایع، مهندسی شیمی، مهندسی سیستم، مهندسی شهرسازی، مهندسی دریا، مهندسی رباتیک، مهندسی پلیمر، مهندسی خط و سازه های ریلی، مهندسی حمل و نقل ریلی، مهندسی برق، مهندسی بازرسی فنی، مهندسی پزشکی و... همه رشته هایی اند که بر پایه مفاهیم کلی واحدی از ریاضیات و هندسه شکل گرفته اند. یک مهندس برای رسیدن به دستاوردهای مطلوب، ابتدا محدودیت های موجود را اعم منابع، ویژگی های فنی، هزینه، ساخت پذیر بودن، کاربردی بودن و... بررسی می کند با ملاحظات دقیق و علمی خود، کنش ها و واکنش های مربوط به پروژه اش را تحلیل می نماید. او علاوه بر اشراف بر مواد علمی و روش های دقیق محاسباتی، باید از تخیل فوق العاده ای نیز برای توسعه علم و فناوری بشری نیز برخوردار باشد تا بتواند آینده را در این عرصه ها یک گام به پیش ببرد. او با اندیشه های خلاق و عملکرد اثربخشش، همه مسائل را به فرمول تبدیل می کند و همه بن بست های موجود در مسیر سازندگی را از میان برمی دارد. «مهندسان یا راهی را می یابند یا خواهند ساخت».

چنین ویژگی های علمی و خلاقانه ای، سابقه فراوانی در میان دانشمندان مسلمان دارد. مستر «بارون كارول دوو» از مستشرقین شناخته شده غربی در يادداشت هاى خود درباره نقش مسلمانان در توسعه یافتن علومی چون اخترشناسى و رياضيات مى نويسد: «مسلمانان موفقيت هاى بزرگى در علوم گوناگون به دست آوردند. آنها استعمال اعداد را به مردم آموختند و جبر و مقابله را به صورت علم صحيحى در آوردند و آن را ترقّى دادند سپس اساس «هندسه تحليلى» را به جا گذاشتند. بدون شك آنها مخترع مثلثات سطحى و كروى بودند كه در حقيقت در يونان وجود نداشت». او در اواخر يادداشت هاى خود درباره فعاليت هاى دانشمندان اسلام در نجوم و اخترشناسى، مخصوصاً كوشش هاى ارزنده و بى سابقه‏ خواجه‏ نصير الدين طوسى‏ و تأسيس رصدخانه مراغه و دقت ابزار و آلات نجومى كه در آن رصدخانه به كار رفته بود و اكتشافات گوناگونى كه در اين علم نصيب آنها گرديد به تفصيل سخن مى راند و تصريح مى كند كه: «آلات نجومى كه در مراغه ساخته مى شد فوق العاده قابل تحسين بود».(36) همچنین خواجه نصیر یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات بود و خلاصه ای از مباحث و براهین مربوط به نجوم و هیئت را در کتابی به نام «التذکرة فی علم الهیئة» جمع آوری کرده است.(37)

مطالب پیشنهادی جهت مطالعه:
خواجه نصیر الدین طوسی و اسماعیلی بودن او!
نقش خواجه نصيرالدين طوسي در احياي تمدن اسلامي بعد از غارت مغول
تأثير خواجه نصيرالدين طوسي در حفظ، تقویت و ترويج تشيع؟
همدستي خواجه نصيرالدين طوسي با مغول؟!
خویشتن داری «خواجه نصيرالدين طوسي» در مقابل دشنام دهنده