خلع سلاح هسته ای؛ از شعار تا عمل

تهیه و تحقیق: معاونت پژوهش پایگاه اینترنتی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

واکنش جامعه جهانی به خطر سلاح های هسته ای
سازمان ملل متحد از سال 2014 و به پیشنهاد ایران به عنوان کشوری اسلامی، روز 26 سپتامبر هر سال را، به عنوان «روز بین المللی امحای کامل سلاح هسته ای» نامگذاری کرده است. به مناسبت این روز نمادین، از کلیه دولت ها و سازمان های بین المللی و منطقه ای و نهادهای غیر دولتی و مراکز رسانه ای و آموزشی خواسته شده که به روش های مختلف، مانند برگزاری همایش ها و فعالیت های رسانه ای و فرهنگی، بیش از پیش به روشنگری افکار عمومی درباره خطرها و آسیب های احتمالی سلاح های هسته ای بپردازند و مطالبات جهانی از کشورهای سازنده و ذخیره کننده بمب های هسته ای را برای نابودی این سلاح ها افزایش دهند.

بشر پیش از اختراع بمب های هسته ای، به فناوری مرگبار تولید سلاح های کشتار جمعی دیگری مانند سلاح های میکروبی و شیمیایی نیز دست یافته بود. امّا این آثار زیان بار سلاح هسته ای بود که جامعه جهانی را به این تکاپو انداخت تا راه حل هایی حقوقی برای منع اشاعه این گونه سلاح ها و در ادامه امحای کامل آنها بیابد.

وقوع هر جنگ هسته ای احتمالی، علاوه بر اینکه در همان لحظه اول، موجب مرگ صدها هزار انسان به صورت مستقیم می گردد، آثار شوم جبران ناپذیری را نیز برای چند دهه به جا می گذارد و میلیون ها انسان را به کام مرگ می فرستد. به گواهی تاریخ، بسیاری از بازماندگان بمب باران های هسته ای هیروشیما و ناکازاکی ژاپن، به عفونت ها و سرطان هایی غیرقابل درمان مبتلا شدند و آثار تشعشعات اتمی آن سلاح ها، حتی تا چند نسل بعد در تولد نوزادان ناقص الخلقه و معیوب آن مناطق نیز ادامه یافت.

همچنین روشن شدن شعله های هر جنگ هسته ای می تواند زمینه ساز بحران های زیست محیطی ای چون آلودگی لایه های بالایی اتمسفر به رادیواکتیو، کاهش دما و بارندگی در سطح جهان، اسیدی شدن اقیانوس ها، افزایش سطح آب دریاها، از بین رفتن مزارع و گرسنگی و مرگ میلیون ها انسان نیز گردد.

نگاه اسلام به سلاح های کشتار جمعی
طبق مبانی اسلامی، مجاز نبودن تولید و به کار بردن هر گونه سلاح کشتار جمعی به طور عام و سلاح های هسته ای به طور خاص امری واضح و روشن است.

1. آیات متعددی از قرآن مجید دلالت بر این دارند که اقدام نظامی و إعمال خشونت علیه دشمن نباید شامل غیرنظامیان شود.

در آیه 190 سوره بقره می خوانیم: «وَ قاتِلُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ الَّذينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدين‏»؛ (و در راه خدا، با کسانى که با شما مى جنگند، نبرد کنید؛ و از حدّ تجاوز نکنید، که خدا متجاوزان را دوست ندارد). عبارت «الَّذينَ يُقاتِلُونَكُمْ» مشخص کننده طرف جنگ می باشد.

بنابراین اشخاصی که با مسلمانان جنگ نمی کنند، مانند کهنسالان و زنان و کودکان نمی توانند طرف جنگ باشند. در اینجا روشن است غیرنظامیان که نقش مستقیمی در جنگ ها ندارند، نباید مورد تعرض قرار بگیرند.(1)

از آن گذشته حفظ جان مردم بی گناه به اندازه ای در اسلام مهم است که به تعبیر آیه 32 سوره مائده، کشتن حتی یک نفر بی گناه، به اندازه کشتن همه مردم مذموم است و شخص را متحمّل مسئولیت می کند.(2)

بر اساس این آموزه های قرآنی، پیشوایان معصوم(ع) نیز بیانات صریحی در مخالفت با کشتن بی گناهان در جنگ ها صادر فرموده اند. تا آنجا که رسول خدا(ص) همواره سپاهیان اسلام را امر به امان دادن به افراد بی ارتباط با درگیری، همچون کودکان و زنان و پیران و حتی قطع نکردن درختان می کردند.(3) نیز در همین راستا از آن حضرت نقل شده که سربازان اسلام را از آلوده کردن شهرهای مشرکین به وسیله سم، منع کرده است.(4) حضرت امام علی(ع) نیز فرستادگان خود در جنگ ها را از پیکار با کسانی که در میدان نبرد حاضر نبودند باز داشته است.(5)

این بیانات قرآنی و نبوی، فقیهان مسلمان از شیعه و سنّی را به این جمع بندی رسانده است که فتوا به عدم جواز کشتن پیرمردان و پیرزنان و خردسالان و به طور کلی همه کسانی که از عرصه معرکه به دورند بدهند.(6)

بنابر این آیات و روایات و فتاوی، می توان گفت: در اسلام تقابل نظامی محدود به نظامیان است و به کار بردن سلاح های نامتعارف کشتار جمعی که تعداد افراد زیاد و آحاد بی گناه را به نابودی می کشاند حرام است. مصداق بارز این سلاح ها بمب های اتمی ویرانگر است.

2. غیر از «لزوم مصون ماندن بی گناهان و غیرنظامیان در جنگ ها»، حرمت تولید و استفاده از سلاح های کشتار جمعی و هسته ای را به گونه ای دیگر نیز می توان از آموزه های اسلامی استفاده کرد.

در آیه 205 سوره بقره و در توصیف اهل نفاق، می خوانیم: «وَ إِذا تَوَلَّى سَعى‏ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فيها وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْفَسادَ»؛ (هنگامى كه روى برمى گردانند [و از نزد تو خارج مى شوند]، در راه فساد در زمين، كوشش مى كنند و زراعت ها و چهارپايان را نابود مى سازند [با اينكه مى دانند] خدا فساد را دوست نمى دارد). طبق بیان این آیه، این افراد منافق، دشمنان سرسختی هستند که اگر قدرت و حکومت به دست شان بیافتد، دست به فساد زده و آبادی ها را ویران کرده، دام ها و حیوانات را هلاك می کنند و جان و مال مردم را نیز بر باد می دهند. طبق این آیه هلاك كردن «حرث» و «نسل» به معنى از ميان بردن هر گونه موجود زنده است، اعم از موجودات زنده نباتى، يا حيوانى و انسانى.(7)

با توجّه به آیه فوق، در پیش گرفتن هر مسیری که درنهایت به «فساد بر روی زمین» ختم گردد - از جمله گام زدن در وادی تولید سلاح کشتار جمعی و مسابقه‌ تسلیحاتی - محکوم به حرمت فقهی خواهد بود. جالب اینکه قرآن کریم در این آیه سخن از «سعی منتهی به فساد در حرث و نسل» به میان آورده است.

با توجه به این آموزه ها مشخص می شود که در چنین گفتمانی، حکم تولید سلاح های هسته ای و استفاده از آنها، که به صورت کور نظامیان و غیرنظامیان نابود و تجهیزات و زیرساخت های مدنی و حتی حیوانات و درختان و سنگ ها و جمادات را در عرض چند ثانیه تبخیر می کنند، چیزی جز حرمت و منع نمی تواند باشد.  

آیت الله سیّد علی خامنه ای رهبر دینی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران در همین زمینه در فتوایی تاریخی می فرماید: «به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته ای، دیگر انواع سلاح های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت تلقی می شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت ها خطر تولید و انباشت این گونه سلاح ها را حس می کند و آماده است همه امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما كاربرد این سلاح‌ها را حرام، و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلای بزرگ را وظیفه همگان می دانیم».(8)

طبق نظر فقهای دیگر و مورد احترام در جمهوری اسلامی، همچون آیت الله ناصر مکارم شیرازی، نه تنها ساخت این گونه سلاح ها، بلکه حتی «تحقیقات علمی مختص» برای تهیه چنین بمب هایی، به عنوان «مقدمه کار حرام»، غیر مجاز محسوب مى شود.(9)

سنجش امکان موفقیت معاهده امحای سلاح های هسته ای
به رغم همه همایش ها و کنفرانس ها و بیانیه های بین المللی ای که در راستای امحای سلاح های هسته ای صورت گرفته و صادر شده است، افق روشن و امیدوارکننده ای برای این هدف دیده نمی شود.

آمریکا و روسیه به عنوان دارندگان بیشترین بمب ها و کلاهک های هسته ای پیشرفت چندانی در زمینه خلع سلاح هسته ای نداشته اند و باید به‌ زودی تصمیم بگیرند که آیا موافقت نامه قبلی را که قرار است در سال 2021 منقضی شود، تمدید خواهند کرد یا نه؟ اگر این موافقت ‌نامه تمدید نشود، در آن صورت محدودیت‌های حقوقی الزام آور در برابر این دو بزرگ‌ ترین زرّادخانه دار هسته ای جهان وجود نخواهد داشت.

پیمان منع موشک ‌های هسته‌ ای میان ‌برد که در سال ۱۹۸۸ به امضای رؤسای جمهور وقت آمریکا و شوروی(روسیه سابق) رسید، دو قدرت هسته ای را متعهد می کرد که از توسعه، تولید و استقرار موشک‌های کروز یا بالستیک زمین ‌پرتاب با برد بین ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر خودداری کنند.

در حال حاضر ظهور سیاستمدارانی که شخصیّت نامتعادل فکری و روحی دارند و از پیمان فوق خارج شده و طرف های دیگر را وادار به واکنش متقابل می کنند، سرنوشت «عدم اشاعه و خلع سلاح هسته ای» را درهاله ابهام برده و باعث نگرانی های جهانی شده است.

در منطقه خاورمیانه نیز همین تهدید به شکل دیگری وجود دارد. برآوردهای بین المللی از وجود یکصد کلاهک اتمی در اختیار اسرائیل حکایت دارد. کشوری که به هیچ کدام از معاهده های امحاء یا منع گسترش سلاح های هسته ای نپیوسته است. بریتانیا، فرانسه، چین و در مراتب بعدی هند و پاکستان نیز در عین افزایش ظرفیت زرادخانه های هسته ای خود، قدم های ملموسی در راستای امحای بمب های اتمی خود برنداشته اند.

ناکامی ها در «خلع سلاح هسته ای» وقتی در کنار امکان افتادن برخی از این سلاح های مرگبار به دست «گروه های تروریستی» یا «خطر استفاده تصادفی» و اشتباهی از آنها لحاظ می شود، امیدهای سازمان ملل را در بنای جهانی عاری از جنگ و خشونت، ناکام می کند.

سخن آخر اینکه: بدون اعتقاد قلبی و مسئولیت پذیری ایمانی بر لزوم مصون ماندن بی گناهان در نزاع های بین المللی، توان سازمان های حقوقی جهانی در ملتزم کردن عملی دارندگان سلاح های هسته ای به امحای آنها، بسیار سخت و ناممکن به نظر می رسد.