وفات حضرت معصومه(س)؛ 10ربيع الثانی 201هـ ق
تهیه و تحقیق: معاونت پژوهش پایگاه اینترنتی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
نام، نسب و لقب حضرت معصومه(س)
سيّده جليله، حضرت فاطمه(عليها السلام) دختر موسى بن جعفر(عليهما السلام) كه به حضرت «معصومه» شهرت يافته و قبر شريفش در شهر مقدّس قم معروف و مشهور است، روشنى چشم اهل قم و پناهگاه عامّه مردم است. در هر سال ميليونها نفر از شهرها و كشورهاى دور و نزديك، رنج سفر بر خود هموار مى كنند تا از فيض زيارت آن كريمه اهل بيت(عليها السلام) بهره مند گردند.(1)
نام مادر آن حضرت که مادر امام رضا(علیه السلام) نیز بوده، «نجمه» بوده است.(2) معروف ترین لقب ایشان «معصومه» است. گفته شده این لقب مقتبس از حدیث منتسب به امام رضا(علیه السلام) است که در آن از این بانوی جلیل القدر با عنوان «معصومة» یاد کرده است و فرموده است که هر کس ایشان را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.(3)
مقام والاى علمى حضرت معصومه(س)
حضرت معصومه(سلام الله علیها) از لحاظ علمی و حدیثی «عالمه» و «محدثه» بود. در عصر امام كاظم(عليه السلام) جمعى از شيعيان وارد مدينه شدند تا خدمت آن حضرت رسيده و سؤالاتشان را از او بپرسند، امّا حضرت در سفر بود. به ناچار سؤالات را تحويل خانواده حضرت دادند تا در فرصتى ديگر پاسخ آن را بگيرند. به هنگام بازگشت به وطن براى خداحافظى به خانه حضرت رفتند. حضرت فاطمه معصومه(س) سؤالات را به همراه جوابهايش به آنها داد. شادمان به سمت وطن حركت كردند. اتّفاقاً در مسير بازگشت امام كاظم(ع) را ملاقات كرده، و داستان را براى آن حضرت بازگو نمودند. امام نوشته را گرفت و مطالعه كرد. پاسخهاى حضرت معصومه(س) همگى صحيح بود. امام سه بار فرمود: «فِداها ابُوها»(4)؛ (پدرش به فدايش باد). با توجّه به اين كه حضرت معصومه(س) در آن زمان سن و سال زيادى نداشت، اين مطلب نشانگر عظمت او از نظر علم و معرفت بود.(5)
سفر حضرت معصومه(س) به قم
در مورد علت سفر حضرت معصومه(سلام الله علیها) به قم نقل های مختلفی وجود دارد. طبق برخی نقل ها ایشان به واسطه مظالم خلفا از بغداد گريخته بود و در اين محل رحل اقامت افكنده و درگذشته است.(6)
روايت مشهورتر اين است كه در راه سفر طوس كه به عزم ديدار برادر مى رفته در اين نقطه بيمار شده و رحلت كرده است. بر اساس این نقل حضرت معصومه(س) در سال 201 هـ ق به قصد ديدار برادر از مدينه به سوى خراسان حركت كرد. برخی معتقدند امام رضا(علیه السلام) بعد از استقرار - جبری اش با نقشه مأمون - در ایران نامه ای خطاب به خواهر گرامی اش حضرت فاطمه معصومه(س) مرقوم فرمود و آن حضرت به مجرد رسیدن نامه برادرش خود را آماده سفر نمود. اما این روایت در کتابهای دست اول و قدیمی ذکر نشده است.(7)
طبق نقل دیگر حضرت معصومه(سلام الله علیها) که از کودکی همراه امام رضا(ع) بودند و علاقه بسیاری به ایشان داشتند و علوم و معارف زیادی نیز از ایشان کسب نمودند، بعد از سفر امام رضا(ع) به ایران حضرت معصومه(س) نیز طاقت دوری از برادر و امام زمان خود را نداشت و در رأس یک قافله 22 نفری متشکل از علویان و برادران امام رضا(علیه السلام) رهسپار ایران گردید.(8) البته برخی از پژوهشگران تعداد افراد این کاروان را حدود 400 نفر نوشته‌اند و قائلند 23 نفر از آنان در ساوه کشته شدند.(9)
بنابر نقل اخیر، پس از آنکه حضرت معصومه و همراهیان ایشان به ساوه رسیدند، مأموران حکومتی با آن ها درگیر شدند و بسیاری از افراد این قافله را به شهادت رساندند. در همین زمان حضرت معصومه بیمار شد. آن حضرت كه از وجود قم و سكونت شيعيان در آن اطلاع داشت، از خادمش پرسید: از اینجا تا قم چقدر فاصله است؟ خادم عرض کرد: 10 فرسخ. حضرت درخواست کرد که او را به قم ببرند.(10) وقتى مردم قم خبر ورود آن حضرت به ساوه را شنيدند تصميم گرفتند آن حضرت را به شهر خود دعوت كنند، بدين جهت پسران و نوادگان سعد اشعرى به محضر آن حضرت رسيده و ايشان را به قم آورده و در كمال احترام از وى پذيرايى نمودند.(11) موسی بن خررج که از بزرگان آل سعد و از شیعیان قم بود زمام ناقه حضرت معصومه(س) را گرفت و به سرای خویش فرود آورد.(12)
علت بیماری حضرت معصومه(س)
در مورد علت بیماری منجر به وفات حضرت معصومه(سلام الله علیها) بعضی معتقدند: مردم ساوه در آن عصر از دشمنان سرسخت خاندان نبوت بودند، از این رو وقتی كه موكب حضرت معصومه(سلام الله علیها) و همراهانش به ساوه رسید، به آن حمله كردند و جنگ سختی درگرفت. برادران و برادرزادگان حضرت معصومه(س) در این جنگ به شهادت رسیدند. حضرت معصومه(س) از رنج و غم شهادت اطرافیان شان، به شدت غمگین گشته و بر اثر آن بیمار شد و سپس روانه قم گردید و در قم بیماری او ادامه یافت و پس از 16 یا 17 روز رحلت كرد.(13) در روایت دیگری نیز آمده است که حضرت معصومه را مسموم کرده اند.(14)
تاریخ وفات حضرت معصومه(س)
طبق روایت مشهور حضرت فاطمه معصومه(عليها السلام) که در 23 ماه ربیع الاول وارد قم شدند، 17 روز بیشتر زنده نبودند؛ لذا روز رحلت ایشان دهم ماه ربیع الثانی سال 201 هجری قمری است.(15) مطابق نقل ديگر، روز دوازدهم ربیع الثانی، روز وفات آن حضرت است، لذا مناسب است مؤمنين اين سه روز (دهم تا دوازدهم) را به ياد آن حضرت، گرامى بدارند.(16) از آنجا که بنا بر نقل مشهور، اوّل ذى القعده سال 173 هجرى قمری، روز ميلاد حضرت فاطمه معصومه(س) است،(17) ایشان در زمان وفات 28 سال داشته اند.
دفن حضرت معصومه(س) در قم
پس از رحلت حضرت معصومه(سلام الله علیها) زنان آل سعد حضرت معصومه(س) را غسل دادند و کفن کردند.(18) سپس جسم مطهر آن حضرت به باغ موسی بن خررج (محل فعلی حرم مطهر ایشان) برده شد و در قبرستان خانوادگى موسى بن خزرج واقع در این باغ دفن شد.(19)
در هنگام دفن از آنجا که حضرت در بین مردان محرمی نداشت میان اشعریان (آل سعد) بر سر اینکه چه کسی شایستگی دفن آن بدن مقدس را دارد اختلاف روی دارد. در نهایت اتفاق کردند که خادم بغایت پیری به نام قادر بدن ایشان را در قبر بگذارد؛ اما ناگهان دو سوار نقابدار از طرف رودخانه قم به پیش آمدند و وقتی نزدیک بدن مطهر رسیدند از اسب پیاده شدند. نخست بر آن نماز گزاردند و سپس وارد سردابی که برای تدفین وی مهیا شده بود، شدند و به کمک یکدیگر او را به خاک سپردند و بدون اینکه با کسی سخن بگویند آن محل را ترک کردند. کسی نفهمید آنان چه کسانی بودند.(20) برخی از محققان احتمال داده اند که این دو سوار امام رضا(علیه السلام) و امام جواد(علیه السلام) بوده اند.(21)
قم حرم اهل بیت(ع) و مدفن شفيعه شيعيان
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: حرم حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم، حرم اهل بیت(علیهم السلام) است و در ادامه روایت آمده است: «تمام شيعيان من [كه شايسته شفاعت باشند] با شفاعت حضرت معصومه(س) وارد بهشت مى شوند»،(22) لذا از آنجا که قبر شریف حضرت زهرا(سلام الله علیها) مخفی است دوست داران اهل بیت(ع) هر زمان قصد زیارت حضرت زهرا(س) دارند به قم و حرم حضرت معصومه(س) مشرف می شوند که در گفتار و رفتار نیز شبیه حضرت زهرا(س) بودند.
حضرت معصومه(س) ادامه دهنده راه حضرت زهرا(س)
حضرت معصومه(سلام الله علیها) همچون حضرت زهرا(سلام الله علیها) تا آخرین لحظات عمر با برکت خود و در تمام طول سفر در هر منزلی که توقف داشتند مردم را با اهل بیت(علیهم السلام) آشنا می کردند و رواياتي كه از آن حضرت نقل شده نیز غالباً درباره امامت و ولايت علی(عليه السلام) است كه با اثبات ولايت او ولايت سایر امـامـان معصوم نيز ثابت مي شود.(23) برای نمونه حضرت معصومه با چند واسطه از حضرت زهرا(س) نقل می كنند كه فرمود: پيامبر در شب معراج به بهشت رفت و بر روی پرده ای در قصر بهشت ديد كه چنين نوشته شده: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ عَلِيٌ وَلِيُ الْقَوْمِ»؛ (معبودي جز خدای يكتا و بی همتا نيست محمد رسول خدا و علی ولی و رهبر مردم است)... و بر روی پرده درگاه قصر ديگری نوشته شده است: «شِيعَةُ عَلِيٍّ هُمُ الْفَائِزُون»؛ (شيعيان علی رستگارند).(24)
پیشنهاد برای مطالعه:
