اخلاق روزه داران از منظر آيت الله العظمی مکارم شيرازی

به کوشش حجت الاسلام احمد حيدری

صله ارحام و روزه داران

بسم الله الرّحمن الرّحيم

قال الله الحکيم فی کتابه الکريم: «الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ؛ کسانی که پيمان خدا را پس از آن كه محكم ساختند، مى ‏شكنند، و پيوندهايى را كه خدا دستور داده بر قرار سازند قطع مى‏ نمايند، و در جهان فساد مى ‏كنند، اينها زيانكارانند».[1]

خداوند در اين آيه در صدد برشمردن اوصاف فاسقان است و با ذكر سه صفت فاسقان را معرفى مى ‏كند؛ مى‏ فرمايد: فاسقان کسانی هستند كه: 1. پيمان خدا را پس از آن كه محكم ساختند، مى‏ شكنند؛ 2. پيوندهايى را كه خدا دستور داده بر قرار سازند، قطع مى‏ نمايند؛ 3. در جهان فساد مى ‏كنند.

گرچه آيه فوق از احترام به همه پيوندهاى الهى سخن مى ‏گويد، ولى بدون شك پيوند خويشاوندى يك مصداق روشن آن است. اسلام نسبت به صله رحم و كمك و حمايت و محبت نسبت به خويشاوندان اهميت فوق العاده ‏اى قائل شده است و قطع رحم و بريدن رابطه از خويشان و بستگان را شديدا نهى كرده است.[2]

منظور از وصل كردن، ادامه روابطى است كه خداوند ميان خود و بندگانش و يابندگان با يكديگر بطور طبيعى و فطرى قرار داده است، و به تعبير ديگر خدا دستور داده، اين رابطه‏ هاى فطرى و طبيعى محافظت و پاسدارى شود، ولى گنهكاران آن را قطع مى‏ كنند.[3]

اهميت صله‏ رحم در اسلام‏

خانواده يك اجتماع كوچك است و استحكام پيوندهاى اين اجتماع كوچك در پيشرفت انسان در زمينه‏ هاى مادّى و معنوى تأثير بسزايى دارد. به همين دليل، اسلام كه آيينى اجتماعى است به موضوع «صله رحم» - كه همان تقويت پيوندهاى اجتماع خانوادگى و فاميلى مى‏ باشد - اهمّيّت زيادى داده و صله رحم را از واجبات و قطع رحم را از محرّمات و گناهان بزرگ شمرده است.[4]

علت اينكه اسلام نسبت به نگهدارى و حفظ پيوند خويشاوندى اين همه پافشارى كرده، اين است كه هميشه براى اصلاح، تقويت، پيشرفت، تكامل و عظمت بخشيدن به يك اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادى يا نظامى، و چه از نظر جنبه ‏هاى معنوى و اخلاقى، بايد از واحدهاى كوچك آن شروع كرد؛ با پيشرفت‏ و تقويت تمام واحد هاى كوچك، اجتماع عظيم، خود به خود اصلاح خواهد شد.

اسلام براى عظمت مسلمانان از اين روش به نحو كامل بهره ‏بردارى نموده است، دستور به اصلاح واحدهايى داده كه معمولا افراد از كمك و اعانت و عظمت بخشيدن به آن روگردان نيستند. زيرا تقويت بنيه افرادى را توصيه مى‏ كند كه خونشان در رگ و پوست هم در گردش است، اعضاى يك خانواده ‏اند، و پيداست هنگامى كه اجتماعات كوچك خويشاوندى نيرومند شد، اجتماع عظيم آنها نيز عظمت مى ‏يابد و از هر نظر قوى خواهد شد. شايد حديثى كه مى ‏گويد: «صله رحم باعث آبادى شهرها مى ‏گردد؛ صِلَةُ الرَّحِمِ‏ تَعْمُرُ الدِّيَارَ»، اشاره به همين معنى باشد.[5]

به تعبير ديگر: اسلام روى مسأله وحدت و انسجام خيلى‏ سرمايه ‏گذارى مى ‏كند. به همين جهت وحدت را چند مرحله ‏اى كرده است. مرحله اوّل وحدت در خانواده و مرحله دوم وحدت در بين فاميل ها و مرحله بعد وحدت در كل مؤمنان وجامعه اسلامى است. چرا كه هميشه براى اصلاح، تقويت و پيشرفت جامعه، وحدت، از ضروريّات است.[6]

جايگاه صله رحم در منابع دينی

در اهمّيّت اين موضوع همين قدركافى است كه قرآن مجيد مكرّر به خصوص در اين باره سخن گفته و متذكّر شده است كه روز رستاخيز از انجام اين فريضه (صله رحم) سؤال خواهد شد و افراد درباره آن مسؤول خواهند بود؛ آنجا كه مى ‏فرمايد: «وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ‏ إِنَ‏ اللَّهَ‏ كانَ‏ عَلَيْكُمْ‏ رَقِيباً؛[7] و از خدايى بپرهيزيد كه [همگى به عظمت او معترفيد و] هنگامى كه چيزى از يكديگر مى ‏خواهيد، نام او را مى ‏بريد. [و نيز] از [قطع رابطه با] خويشاوندان خود پرهيز كنيد! زيرا خداوند مراقب شماست‏».[8]

بيشتر مردم صله رحم را مستحبّ مى‏ دانند و حال آنكه صله رحم يكى از واجبات و قطع رحم يكى از گناهان كبيره است.[9] زشتى و گناه قطع رحم به حدّى است كه امام سجّاد عليه السّلام به فرزندش نصيحت مى‏ كند كه از همنشينى با پنج گروه دورى كن، يكى از آن پنج گروه كسانى هستند كه قطع رحم كرده ‏اند.

امام سجّاد عليه السّلام خطاب به امام صادق عليه السّلام می فرمايد: «‏يَا بُنَيَّ! انْظُرْ خَمْسَةً، فَلَا تُصَاحِبْهُمْ وَ لَا تُحَادِثْهُمْ وَ لَا تُرَافِقْهُمْ فِي طَرِيقٍ ... وَ إِيَّاكَ وَ مُصَاحَبَةَ الْقَاطِعِ‏ لِرَحِمِهِ،‏ فَإِنِّي‏ وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي ثَلَاثَةِ مَوَاضِعَ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "فَهَلْ عَسَيْتُمْ‏ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ‏ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ‏ * أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‏ أَبْصارَهُمْ" وَ قَالَ‏: "الَّذِينَ يَنْقُضُونَ‏ عَهْدَ اللَّهِ‏ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ‏ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ‏ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ‏ أُولئِكَ‏ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ" وَ قَالَ فِي الْبَقَرَةِ: "الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ‏ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ‏"؛[10] فرزندم! پنج كس را در نظر داشته باش و با آنها همراه و هم صحبت و رفيق راه مشو ... و از مصاحبت قطع رحم كننده دورى كن، چرا كه من او را در سه جای قرآن ملعون يافتم‏: آيه 22و23 سوره محمّد: اما اگر روى ‏گردان شويد آيا جز اين انتظار مى‏ رود كه در زمين فساد كنيد و قطع رحم نمائيد * آنها كسانى هستند كه خداوند از رحمت خويش دورشان ساخته، گوش هايشان را كر و چشم هايشان را كور نموده است. آيه 25 سوره رعد: و آنها كه عهد الهى را پس از محكم كردن مى‏ شكنند، و پيوندهايى را كه خدا دستور برقرارى آن را داده قطع مى‏ كنند و در روى زمين فساد مى ‏نمايند، لعنت براى آنهاست و بدى [و مجازات] سراى آخرت. آيه 27 سوره بقره: [فاسقان آنها هستند كه] پيمان خدا را پس از آن كه محكم ساختند، مى‏ شكنند، و پيوندهايى را كه خدا دستور داده بر قرار سازند، قطع مى‏ نمايند، و در جهان فساد مى ‏كنند، اينها زيانكارانند».[11]

به هر حال قرآن نسبت به قاطعان رحم و برهم‏ زنندگان پيوند خويشاوندى تعبيرات شديدى دارد.

اهمّيت صله رحم تا حدّى است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى ‏فرمايد: «صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ؛[12] صله أرحام خود كنيد حتى اينكه با سلام كردن باشد». و در حديثی ديگر می فرمايد: «صِلَةُ الرَّحِمِ‏ تَعْمُرُ الدِّيَارَ، وَ تَزِيدُ فِي‏ الْأَعْمَارِ، وَ إِنْ‏ كَانَ‏ أَهْلُهَا غَيْرَ أَخْيَارٍ؛[13] پيوند با خويشاوندان شهرها را آباد مى‏ سازد، و بر عمرها مى ‏افزايد، هر چند انجام دهندگان آن از نيكان نباشند».

امام صادق عليه السلام نيز مى ‏فرمايد: «صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ، وَ أَفْضَلُ‏ مَا يُوصَلُ‏ بِهِ‏ الرَّحِمُ‏ كَفُّ الْأَذَى‏ عَنْهَا؛[14] پيوند خويشاوندى خويش را حتّى با جرعه ‏اى از آب محكم كن و بهترين راه براى خدمت به آنان اين است كه [لااقل] از تو آزار و مزاحمتى نبينند».[15]

امام صادق عليه السلام در حديثی ديگر مى‏ فرمايد: «صِلَةُ الرَّحِمِ‏ تُهَوِّنُ‏ الْحِسَابَ‏ يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ وَ هِيَ مَنْسَأَةٌ فِي الْعُمُرِ وَ تَقِي مَصَارِعَ السُّوءِ؛[16] صله رحم حساب روز قيامت را آسان و عمر را طولانى‏ مى ‏كند، و از مرگ ناگوار جلوگيرى مى‏ كند».[17]

رسول اكرم صلى الله عليه و آله درباره قاطع رحم مى ‏فرمايد: «ثَلَاثَةٌ لَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ: مُدْمِنُ‏ خَمْرٍ وَ مُدْمِنُ‏ سِحْرٍ وَ قَاطِعُ رَحِمٍ؛[18] سه گروه هستند كه هرگز داخل بهشت نمى ‏شوند، شراب خواران، ساحران و قطع‏ كنندگان رحم».

از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پرسيدند: «أَيُ‏ الْأَعْمَالِ‏ أَبْغَضُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ؟ فَقَالَ: الشِّرْكُ بِاللَّهِ. قَالَ ثُمَّ مَا ذَا؟ قَالَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ؛[19] زشت ‏ترين عمل در پيشگاه خداوند كدام است؟ فرمود: شرك به خدا. پرسيدند: بعد از آن؟ فرمود: قطع رحم».[20]

امام باقر عليه السلام از امير مؤمنان عليه السلام نقل مى ‏كند كه فرمود: «ثَلَاثُ خِصَالٍ لَا يَمُوتُ صَاحِبُهُنَّ أَبَداً حَتَّى يَرَى وَبَالَهُنَّ: الْبَغْيُ‏ وَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ‏ وَ الْيَمِينُ الْكَاذِبَةُ يُبَارِزُ اللَّهَ بِهَا؛[21] سه خصلت است كه دارندگان آن از دنيا نروند، تا مجازات و نتيجه آن را در دنيا ببينند: ستم ‏كردن، قطع رحم كردن و قسم‏ خوردن به دروغ كه به وسيله آن با خدا مبارزه شود».[22]

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره شفيعان روز قيامت می فرمايد: «الشُّفَعَاءُ خَمْسَةٌ: الْقُرْآنُ‏ وَ الرَّحِمُ‏ وَ الْأَمَانَةُ وَ نَبِيُّكُمْ وَ أَهْلُ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ‏؛[23] شفيعان در قيامت پنج‏ اند: قرآن، صله‏ رحم‏، امانت، و پيغمبر شما و اهل بيت پيغمبرتان‏».[24]

آن جناب مستطاب همچنين در توصيه هايی که به مناسبت ماه مبارک رمضان و درباره مراقبت های اخلاقی اين ماه ايراد کرده اند؛ می فرمايد: «صِلُوا أَرْحَامَكُمْ ... مَنْ وَصَلَ فِيهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ يَوْمَ يَلْقَاهُ، وَ مَنْ قَطَعَ فِيهِ رَحِمَهُ قَطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ يَوْمَ يَلْقَاهُ؛[25] [در ماه مبارک رمضان] با خويشان خود بپيونديد ... هر کس در اين ماه با خويشان خود بپيوندد، خدا او را در قيامت به رحمت خود واصل گرداند و هر کس در اين ماه رابطه اش را با خويشان خود قطع کند، خداوند در قيامت رحمت خود را از او دريغ نمايد».

خويشاوندان پشت و پناه يكديگرند

امير المومنين عليه السلام در فرازی از خطبه 23 نهج البلاغه می فرمايد: «أَيُّهَا النَّاسُ‏! إِنَّهُ‏ لَايَسْتَغْني‏ الرَّجُلُ‏ وَ إِنْ كانَ ذَا مالٍ، عَنْ عَتْرَتِهِ، وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْديهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ، وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ، وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ، وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ. وَ لِسَانُ الصّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ يَرِثُهُ غَيْرَهُ؛[26] اى مردم! انسان هر اندازه كه ثروتمند باشد، از بستگان و اقوام خود بى ‏نياز نيست كه از وى با زبان و دست دفاع كنند، خويشاوندان بزرگترين گروهى هستند كه از انسان پشتيبانى مى‏ كنند، و پراكندگى و ناراحتى او را از بين مى ‏برند، در آن هنگام كه حادثه‏ اى پيش آيد آنها نسبت به او پر عاطفه ‏ترين مردمند و نام نيكی كه خداوند در بين مردم برای شخص عطا فرمايد، بهتر از ثروتى است كه كسى براى ديگرى به ارث مى‏ گذارد».

امام در اين بخش از خطبه، به اغنيا و افراد پردرآمد توصيه می کند که به بستگان خويش کمک کنند و يادآور می شود که خويشاوندان هرکس بزرگترين گروهى هستند كه از او پشتيبانى مى‏ كنند و پريشانى و مشكلات او را از ميان مى ‏برند و به هنگام بروز حوادث سخت، نسبت به او، از همه، مهربان ‏ترند.

آرى، زندگى فراز و نشيب‏ هايى دارد و حوادث تلخ و ناگوار و گاه طوفان ‏هاى سخت، كه هيچ انسانى، به تنهايى، توانايى ايستادگى در برابر آن را ندارد. عقل و درايت ايجاب مى ‏كند كه انسان، در حال سلامت و آرامش، به فكر آن روزها باشد.

حال، چه كسی بهتر از بستگان و خويشاوندان انسان است كه از او در چنين حالاتى، حمايت كنند؟ ولى آيا بدون نيكى به آنها و حمايت مالى و معنوى و ابراز مراتب محبّت و دوستى نسبت به آنان، مى ‏تواند حمايت ‏شان را براى چنين روزهايى جلب كند؟ به يقين، نه. پس چه بهتر كه هر انسانى، با بذل بخشى از امكانات مادّى خود، پيوندهاى محبّت و دوستى با خويشاوندان خويش را محكم سازد تا در برابر حوادث و طوفان ‏هاى سخت تنها نماند.

درست است كه نيكى به ديگران نيز آثارى را دارد كه «الْإنْسانُ عَبيدُ الْإحْسانِ؛ انسان بنده احسان است»، ولى بى ‏شك بستگان انسان نسبت به اين امر اولويت دارند. علاوه بر اين، زمينه‏ هاى محبّت، در آنها، آماده ‏تر است.

امام عليه السّلام در نامه ‏اى به امام حسن مجتبى عليه السّلام سخن جامعى در اين زمينه بيان فرموده، و فايده توجّه به اقوام و بستگان را چنين شرح مى ‏دهد: «وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ‏ الَّذِي‏ بِهِ‏ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ‏؛^[27] قبيله و بستگانت را گرامى دار! زيرا آنها، بال و پر تو هستند كه به وسيله آن، پرواز مى‏ كنى، و اصل و ريشه ‏ات هستند كه به آن، باز مى‏ گردى، و دست و بازوى تو هستند كه با آن، به دشمن حمله مى‏ كنى».[28]

امير المومنين عليه السلام در ادامه خطبه 23 می فرمايد: «أَلَا لَايَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالذِي لايَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَايَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ، فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ، وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ، وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِه الْمَوَدَّةَ؛[29] آگاه باشيد نبايد از بستگان بى نواى خود رو برگردانيد، و از آنان چيزى را دريغ كنيد كه نگاهداشتنش زيادى نمى‏ آورد و از بين رفتنش كمبودى ايجاد نمى ‏نمايد، آن كس كه دست دهنده خويش را از بستگانش باز دارد، تنها يك دست از آنها باز داشته، اما از خويشتن دست هاى فراوانى برگرفته است، و آن كس كه نسبت به بستگانش متواضع و نرمخو و پر محبّت باشد، دوستى اقوامش ادامه خواهد يافت».

در اين بخش خطبه، بار ديگر، امام عليه السّلام مردم - به خصوص افراد متمكّن را - به كمك كردن نسبت به بستگان و خويشاوندان، تشويق و ترغيب مى‏ كند، و با سه تعبير مختلف، بر اين مسأله تأكيد مى‏ نهد.

نخست مى ‏فرمايد: «آگاه باشيد! هيچ يك از شما، نبايد از بستگان نيازمند خود رويگردان شود و از آنان، چيزى را دريغ دارد، كه نگه داشتنش مايه فزونى نيست و از بين رفتنش كمبودى براى او نمى‏ آورد».

اين تعبير، ممكن است كه اشاره به يكى از اين دو معنا باشد: يا اشاره به جنبه معنوى اين كار باشد كه محروم ساختن بستگان از امكاناتى كه در اختيار دارد، بركت را از مال و زندگى انسان بر مى‏ چيند و مايه فزونى مال و ثروت او نمى‏ شود و بر عكس، كمك كردن به آنان، بركات الهى را به دنبال دارد و نقيصه ظاهرى، به زودى، به لطف پروردگار، جبران مى‏ شود.

و يا اشاره به جنبه ظاهرى و مادّى اين كار است، چرا كه مشكلات بستگان و خويشاوندان، به هر حال، به انسان منتقل مى ‏شود و فكر او را آزار مى‏ دهد و روح او را به خود مشغول مى‏ دارد و آبرو و حيثيت او را به خطر مى‏ اندازد و در مجموع، مشكلات زندگيش را بيشتر مى ‏كند، پس چه بهتر كه به يارى آنها بشتابد كه هم ثواب آخرت و هم بركات دنيوى و ذكر خير و آبرو و شخصيت و آرامش خاطر براى خود كسب كند.

در حديث آمده است كه على عليه السّلام فرمود: «الْبَرَكَةُ فِي‏ مَالِ‏ مَنْ آتَى الزَّكَاةَ وَ وَاسَى الْمُؤْمِنِينَ وَ وَصَلَ الْأَقْرَبِينَ‏؛[30] بركت، در مال كسى است كه زكات بدهد، و با مؤمنان مواسات[31] كند و نسبت به نزديكان صله رحم به جا آورد».

حضرت، در تعبير و بيان دوم مى ‏فرمايد كه: چرا انسان، از كمك كردن به عشيره و بستگانش، چشم بپوشد، در حالى كه زيان و خسران بزرگى دامن او را مى‏ گيرد؟! «آن كس كه دست دهنده خويش را از بستگانش، باز دارد تنها، يك دست را از آنها باز داشته و در مقابل، آنان دست ‏هاى بسيارى از كمك كردن به او، باز مى ‏دارند».

هيچ عاقلى، دست به چنين كارى نمى ‏زند و حاضر نمى ‏شود كه سود بزرگى را از خود، به خاطر از دست دادن منافع كوچكى، دور كند.

حضرت در سومين و آخرين تعبير به نكته ديگرى اشاره كرده، مى‏ فرمايد: «آن كس كه نسبت به بستگانش متواضع و نرمخو و پر محبّت باشد، دوستى آنان را براى خود هميشگى خواهد ساخت».

بسيار ديده ‏ايم كه از ميان يك فاميل يا قبيله، فرد يا افرادى، متمكّن مى ‏شوند و به خاطر تكبّر و بخل، از همه بستگان خود فاصله مى‏ گيرند و دوستان ديروزشان، مبدّل به دشمنان امروز مى ‏شوند، در حالى كه اگر به شكرانه دين نعمت‏ ها، فروتنى و سخاوت را در برنامه خود قرار مى‏ دادند، نه تنها از محبت ‏شان كاسته نمى ‏شد، بلكه فزونى مى ‏يافت.[32]

بركات پيوند محكم با خويشاوندان‏

گرچه در آيات و روايات، مسأله صله رحم و برقرار ساختن رابطه صحيح با خويشاوندان به عنوان يك وظيفه الهى و انسانى، مطرح شده كه بايد با انگيزه‏ هاى الهى، به سراغ آن رفت، ولى بى ‏شك، انجام اين وظيفه الهى و انسانى، بركات فراوانى از نظر ظاهر نيز در بر دارد كه در فرازهاى اخير خطبه فوق (خطبه 23)، با تعبيرات بسيار پر معنا و زيبايى، به آن اشاره شده است.

مهم اين است كه انسان، بتواند اين پيوند را محكم كند و با كارهاى اشتباه موجب قطع آن نشود. انسان، بايد هنگام نعمت و آرامش به خويشاوندان خود نيكى كند، تا در هنگام بروز مصيبت و ظهور بحران ‏ها و طوفان ‏ها، به حمايت او برخيزند. حقيقت، اين است كه غلبه بر بسيارى از مشكلات زندگى، كار يك فرد نيست و حمايت گروه يا گروه ‏هايى را مى ‏طلبد. حال، چه كسى بهتر از اقوام و بستگان و خويشاوندان هستند كه هم يكديگر را به خوبى مى ‏شناسند و هم پيوند خون و عاطفه، آنها را به هم مربوط ساخته است؟! امّا افسوس كه بسيارى از افراد، همين كه به نوايى رسيدند، همه اين مسائل را فراموش كرده و از آنان فاصله مى ‏گيرند و اين ذخاير روز بيچارگى را از دست داده و سنگر خود را در برابر حوادث سخت در هم مى‏ شكنند. تعبيرات لطيفى كه در روايات آمده است، دقيقا ناظر به همين معانى است.

در حديثى از امام باقر عليه السّلام مى ‏خوانيم كه فرمود: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ زِيَادَةٌ فِي الْأَمْوَال‏؛[33] صله رحم و نيكى با همسايگان، دارايی را فزونى مى ‏بخشد».

در روايت ديگرى از همان امام همام عليه السّلام چنين آمده است: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّي الْأَعْمَالَ‏ وَ تُنْمِي الْأَمْوَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تُيَسِّرُ الْحِسَابَ وَ تُنْسِئُ فِي الْأَجَلِ‏؛[34] صله رحم، اعمال انسان را [در ثواب] پربار مى ‏كند و اموال او را نمو مى ‏دهد و بلاها را برطرف ساخته و حساب قيامت را آسان مى ‏كند و مرگ را به تأخير مى ‏اندازد». در مقابل، قطع رحم و بريدن پيوندهاى خويشاوندى، آثار دردناكى در زندگى انسان، در دنيا، و مجازات سختى در آخرت براى او دارد.

اين سخن را با حديث ديگرى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پايان مى‏ دهيم؛ در اين حديث آمده است: «فَإِنَّ رِيحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَ لَايَجِدُهَا عَاقٌّ وَ لَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَ لَا شَيْخٌ زَانٍ؛[35] همانا بوى بهشت از مسافت هزار سال راه، به مشام مى ‏رسد، ولى سه گروه، آن را احساس نمى‏ كنند: كسى كه عاق [پدر و مادر] باشد و كسى كه رابطه خويش را با خويشاوندان قطع كند و پيرمردى كه زنا كند». تعبير اين حديث، بسيار پر معنا است و مفهومش اين است كه اين سه گروه، نه تنها، وارد بهشت نمى‏ شوند، بلكه نزديك آن نيز هرگز نخواهند شد. [36]

محدوده ارحام و صله رحم؟

ظاهر رحم كه در روايات آمده، تمام ارحام را شامل مى ‏شود و دليلى نداريم كه فقط طبقه اوّل ارث، داخل ارحام باشد و طبقات ديگر داخل نباشد. منتها چگونگى صله مختلف است يعنى صله‏ اى كه درباره درجه اوّل مثل پدر، مادر و فرزند است، غير از آن صله ‏اى است كه درباره وابستگان درجه دوم است.

صله يك معناى عرفى دارد كه داشتن نوعى رابطه است كه اين رابطه مختلف است، گاهى رابطه به اين است كه زندگى پدر و مادرى را كه در مضيقه هستند تأمين كند، (وجوب نفقه مصداق صله رحم است). گاهى وجوب نفقه نيست، بلكه خبر داشتن از بيماران آنها و كمك كردن به گرفتاريها و مشكلات آنها در حد توان، مصداق صله است. گاهى با يك سلام، صله رحم صورت مى ‏گيرد، به عبارت ديگر طورى باشد كه او را بيگانه ندانند.[37]

منظور اين است كه پيوند محبّت، برقرار باشد و خويشاوندان در مشكلات، به يارى هم بشتابند و از حال هم غافل نشوند و در شرايط مختلف، به مقتضاى آن شرايط، عمل كنند. حتّى گاه مى ‏شود با يك تلفن، بخشى از تكليف صله رحم انجام مى ‏گيرد. [38]

آيا صله رحم در همه جا لازم است؟

جاى گفتگو نيست كه انجام هر فريضه ‏اى مشروط به اين است كه مسائل مهمتر از آن از بين نرود؛ موضوع صله رحم نيز از اين قانون مستثنا نيست.

هرگاه ارتباط و رفت و آمد با كسانى كه در مسير زندگى خود مقرّرات مذهبى را رعايت نمى ‏كنند، سبب شود كه آنان در وضع زندگى خود تجديد نظر كنند و كم كم به اصول و موازين پايبند شوند و يا لااقل اين رفت و آمدها اثر سويى در روحيه خود انسان و وضع خانواده او نگذارد، در اين صورت رعايت پيوند خويشاوندى لازم است و بايد اين فريضه الهى را انجام داد.

ولى اگر برعكس به جاى اين كه انسان در روحيّه آنان اثر بگذارد، معاشرت با آنها سبب شود كه انسان تحت تأثير افكار و روحيّات فاسد و زندگى آلوده آنان قرار گيرد، در اين صورت چون سعادت او در خطر است، ناچار بايد اين فريضه را به خاطر يك امر مهم‏ تر بطور موقّت ترك گويد.[39]