اعمال، آداب و احکام مخصوص روز عيد قربان

 تهیه و تحقیق: معاونت پژوهش پایگاه اینترنتی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

ارزش روز عيد قربان

روز عيد قربان از اعياد مهمّ اسلامى است. اين روز يادآور اخلاص و بندگى حضرت ابراهيم(عليه السلام) در برابر پروردگار خويش است، آنجا كه فرمان حق براى ذبح اسماعيل صادر شد، و ابراهيم آن بنده فرمانبردار خداوند آماده اجراى اين فرمان شد و اسماعيل را به قربانگاه برد و كارد بر حلقومش نهاد، ولى ندايى رسيد كه اى ابراهيم از عهده اين آزمون الهى برآمدى! دست نگهدار كه فرمانبردارى خويش را به درستى اثبات كرده ‏اى. جبرئيل همراه با «قوچى» فرود آمد و ابراهيم آن را قربانى كرد، و سنّت قربانى در منا از آن روز برقرار شد.

اين روز، روز عيد و خوشحالى و سرور است؛ زيرا علاوه بر اين‏كه بنده‏ اى مخلص از آزمونى دشوار، سربلند بيرون آمد و بندگى خويش را در پيشگاه خداى بزرگ ثابت كرد، گروه عظيمى از بندگان مخلص خدا به او تأسّى جسته، به زيارت خانه خدا مى ‏شتابند و مراسم منا و از جمله، قربانى را انجام مى‏ دهند.[1]

اعمال روز عيد قربان:

براى عيد قربان اعمالى چند نقل شده است:

1. غسل كردن است كه به گفته مرحوم «علّامه مجلسى»، غسل در آن روز سنّت مؤكّد است تا آن‏جا كه بعضى از علما آن را واجب دانسته‏ اند.[2]

2. نماز عيد قربان؛ (دستور و احکام آن خواهد آمد).

3. مستحب است دعاهايى را كه پيش از نماز عيد و قبل از آن وارد شده است بخواند. به فرموده مرحوم «علّامه ‏مجلسى» بهترين دعاها، دعاى چهل و هشتم «صحيفه كامله سجّاديه» است كه اوّلش اين است: «أللَّهُمَّ هذا يَومٌ مُبارَك‏...». و اگر دعاى چهل و ششم را نيز بخواند بهتر است.[3]

4. خواندن دعاى ندبه در اين روز و ساير اعياد مستحبّ است.[4]

 5. قربانى كردن در اين روز براى همه مستحبّ مؤكّد است و بسيار سفارش شده است، تا آن‏جا كه برخى از علما آن را بر كسانى كه توانايى دارند واجب دانسته اند و مستحب است بعد از نماز عيد، كمى از گوشت آن بخورد.[5]

مستحبّ است هنگام قربانى اين دعا را كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است بخواند: «وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذى‏ فَطَرَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ، حَنيفاً مُسْلِماً وَ ما أنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ، إنَّ صَلاتى‏ وَ نُسُكى‏ وَ مَحْياىَ وَ مَماتى‏ لِلَّهِ رَبِّ‏ الْعالَمينَ، لا شَريكَ لَهُ، وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمينَ. اللَّهُمَّ مِنْكَ‏ وَ لَكَ، بِسْمِ اللَّهِ وَاللَّهُ اكْبَرُ. اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّى؛  من روى خود را به سوى كسى كردم كه آسمان‏ها و زمين را آفريده؛ من در ايمان خود خالصم و از مشركان نيستم. نماز و قربانى و زندگى و مرگم براى خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. شريكى براى او نيست. من به اين برنامه مأمور شدم و از مسلمانانم. خدايا از تو و براى توست. به نام خدا و خداوند بزرگتر است. خدايا از من قبول فرما».[6]

البتّه اگر به نيّت چند نفر قربانىِ مستحب انجام شود، بگويد: «اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا».

بسيار مناسب است افراد توانگر، در اين روز قربانى نمايند و اكثر آن را به فقرا و نيازمندان انفاق كنند و به همسايگان و آشنايان نيز بدهند.

در روايتى است كه امام صادق(عليه السلام) فرمود: امام على بن الحسين و امام باقر(عليهم السلام) گوشت قربانى را سه قسمت مى‏ كردند؛ يك قسمت آن را به همسايگان مى ‏دادند و يك قسمت آن را به نيازمندان و قسمت سوم را براى اهل خانه نگه مى‏ داشتند.[7]

6. تكبيرات مشهور زير را بگويد؛ براى كسانى كه در اين ايّام توفيق حضور در مراسم حج و صحراى «منى‏» را دارند، بعد از پانزده نماز اين تكبيرها را مى‏ خوانند؛ از نماز ظهر روز عيد، شروع كرده تا نماز صبح روز سيزدهم؛ ولى كسانى كه در آن‏جا نيستند، بعد از ده نماز آنها را مى‏خوانند، از نماز ظهر روز عيد آغاز نموده، تا نماز صبح روز دوازدهم، و آن تكبيرها مطابق روايت كتاب شريف «كافى» چنين است:

«اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، و للَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اكْبَرُ عَلى‏ ما هَدانا؛ اللَّهُ اكْبَرُ عَلى‏ ما رَزَقَنا مِنْ بَهيمَةِ الْأَنعامِ؛ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلى‏ ما أبْلانا؛ خدا بزرگتر از توصيف است معبودى جز خدا نيست و خدا بزرگتر است و ستايش خاص خداست خدا بزرگتر است بر آنچه‏ ما را راهنمايى كرد خدا بزرگتر است بر آنچه روزيمان كرد از چهار پايان انعام (شتر و گاو و گوسفند) و ستايش خاصّ خداست براى آن‏كه آزمود ما را».[8]

حدّاقل اين تكبيرها را بعد از نماز در اين ايّام، يكبار بگويد ولى اگر تكرار نمايد، بهتر است، و حتّى اگر بعد از نوافل نيز بگويد خوب است. [9]، [10]

7. زيارت امام حسين(عليه السلام)؛ به سند معتبر از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است كه: «هر كس قبر امام حسين(ع) را در يكى از سه شب زيارت كند گناهان او آمرزيده مى ‏شود»، راوى عرض مى‏ كند: فدايت شوم آن سه شب كدام است؟ فرمود: «شب عيد فطر، شب عيد قربان و شب نيمه شعبان».[11]

همچنين از آن حضرت روايت شده كه: «هر كس آن حضرت را در يكى از سه شب نيمه شعبان، عيد فطر و عرفه زيارت كند هزار حاجت از حوايج دنيا و آخرت براى او برآورده مى‏شود».[12]

از امام باقر(عليه السلام) نیز نقل شده كه: «هر كس شب عرفه در زمين كربلا باشد و آن‏جا براى زيارت روز عيد قربان بماند و سپس برگردد، خداى سبحان او را از آفات آن سال محافظت مى‏ كند».[13]، [14]

نماز عيد فطر و قربان‏

- اين نماز در زمان حضور امام(عليه السلام) واجب است و بايد به جماعت خوانده شود، ولى در زمان ما كه امام(عليه السلام) غايب است مستحب مى‏باشد و مى ‏توان آن را به جماعت يا فرادى‏ خواند.

- وقت نماز عيد فطر و قربان از اوّل آفتاب است تا ظهر، ولى مستحبّ است نماز عيد قربان را بعد از بلند شدن آفتاب بخواند؛ و در عيد فطر مستحبّ است بعد از بلند شدن آفتاب افطار كند و زكات فطره را بدهد و بعد نماز عيد را بجا آورد.[15]

دستور نماز عيد فطر و قربان‏

- نماز عيد فطر و قربان دو ركعت است، در ركعت اوّل بعد از خواندن حمد و سوره بايد پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبير يك قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تكبير ديگرى بگويد و به ركوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخيزد و در ركعت دوم چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبير قنوت بخواند و تكبير پنجم را بگويد و به ركوع رود و بعد از ركوع دو سجده به جا آورد و تشهّد بخواند و سلام گويد.

- در قنوت اين نماز هر دعايى كافى است، ولى مناسب است اين دعا را به قصد ثواب بخواند:  «اللَّهُمَّ اهْلَ الْكِبْرِياءِ وَ الْعَظَمَة، وَ اهْلَ الْجُودِ وَالْجَبَرُوتِ، وَ اهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ، وَ اهْلَ التَّقْوى‏ وَ الْمَغْفِرَةِ، اسْئَلُكَ بِحَقِّ هذَا الْيَوْمِ الَّذِى‏ جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمينَ عيداً، وَ لِمحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَشَرَفاً وَ كِرامَةً وَ مَزيداً، انْ تُصَلِّىَ عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ انْ تُدْخِلَنِى‏ فى‏ كُلِّ خَيْرٍ ادْخَلْتَ فيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، وَ انْ تُخْرِجَني مِنْ كُلِّ سُوءٍ اخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ، اللَّهُمَّ انّى اسْئَلُكَ خَيْرَ ما سَئَلَكَ بِهِ عِبادُكَ الصَّالِحُونَ، وَ اعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُكَ الْمُخْلَصُونَ».[16]

مستحبّات نماز عيد فطر و قربان‏

مستحبّ است در نماز عيد فطر و قربان امور زير را به اميد ثواب پروردگار رعايت كند:

1. قرائت نماز عيد را بلند بخواند.

2. بعد از نماز، دو خطبه بخواند مانند خطبه‏ هاى نماز جمعه، با اين تفاوت كه در نماز جمعه قبل از نماز و در نماز عيد بعد از نماز خوانده مى‏ شود (و اين خطبه در صورتى است كه نماز را با جماعت بخواند).

3. در اين نماز سوره مخصوص شرط نيست، ولى بهتر است در ركعت اوّل سوره‏ «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّكَ الْأعْلى‏» و در ركعت دوم سوره‏ «وَ الشَّمْس» بخواند.

4. در روز عيد فطر قبل از نماز عيد با خرما افطار كند و در عيد قربان بعد از نماز قدرى از گوشت قربانى بخورد.

5. پيش از نماز عيد غسل كند و دعاهايى كه قبل از نماز و بعد از آن در كتب دعا آمده بخواند.

6. در نماز عيد بر زمين سجده كند و در موقع گفتن تكبيرها دستها را بلند كند.

7. بعد از نماز مغرب و عشا در شب عيد فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عيد و نيز بعد از نماز عيد فطر، اين تكبيرها را بگويد:  «اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ، لا إلهَ إلَّااللَّهُ وَ اللَّهُ اكْبَرُ، اللَّهُ اكْبَرُ وَ للَّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اكْبَرُ عَلى ما هَدانا».

8. در عيد قربان بعد از ده نماز كه اوّل آنها نماز ظهر روز عيد و آخر آنها نماز صبح روز دوازدهم است، همان تكبيرها را بگويد و بعد از آن اضافه كند: «اللَّهُ اكْبَرُ عَلى‏ ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الْأنْعامِ، وَ الْحَمْدُ للَّهِ عَلى ما ابْلانَا»، ولى اگر روز عيد قربان در منى باشد اين تكبيرات را بعد از پانزده نماز مى‏ گويد، كه اوّل آن نماز ظهر روز عيد و آخر آن نماز صبح روز سيزدهم ذى الحجّه است.

9. نماز عيد را در فضاى باز بخواند نه زير سقف.[17]

احكام نماز عيد فطر و قربان‏

- اگر در تكبيرهاى نماز و قنوت هاى آن شك كند، چنانچه از محل نگذشته بنابر كمتر بگذارد و اگر بعد معلوم شود كه گفته بوده اشكال ندارد.

- اگر از روى سهو، قرائت، يا تكبيرها، يا قنوت ها را فراموش كند و بعد از رفتن به ركوع يادش بيايد، نمازش صحيح است.

- اگر در نماز عيد يك سجده يا تشهّد را فراموش كند، احتياط واجب آن است كه بعد از نماز آن را به جا آورد؛ و اگر كارى كند كه در نمازهاى روزانه سجده سهو دارد، احتياط واجب آن است كه سجده سهو را بعد از نماز به ‏جا آورد.[18]

تقارن عید با جمعه؟

پرسش: اگر نماز جمعه و عید فطر یا عید قربان، هم زمان بودند کدامیک را باید خواند؟

پاسخ: نماز جمعه ساقط می شود. ولی خواندن آن اشکال ندارد.[19]

فلسفه قربانی حج؟

يكى از اعمال حج در روز دهم ذى‏ حجّة الحرام اين است كه حيوانى را در منى قربانى كنند و اين يك فريضه مسلّم و دستور صريح اسلام است؛ و يكى از اسرار آن زنده كردن خاطره فداكارى بزرگ مرد الهى و قهرمان توحيد، حضرت ابراهيم خليل(عليه السلام) مى‏ باشد.

جريان فداكارى ابراهيم خليل اين است كه خداوند براى تكميل روح و روان و اثبات لياقت و پايه فدا كارى وى به او دستور داد تا فرزند فوق‏ العاده عزيز خود را در سرزمين «منى» در راه خدا قربانى نمايد. البتّه اين فرمان جنبه آزمايشى داشت و براى اثبات شايستگى آن مرد الهى بود؛ لذا هنگامى كه وى آماده اطاعت گرديد، دستور آمد كه به جاى فرزند خويش، گوسفندى را ذبح نمايد.

آمادگى و مهيّا گشتن وى براى اطاعت دستور خداوند ثابت كرد كه روح اخلاص و اطاعت، روح جانبازى و فداكارى، در او آن‏ چنان قوى و نيرومند است‏ كه مى‏ تواند در پرتو ايمان، بر هر چيز  - حتّى بر عواطف و احساسات عميق و ريشه دار پدرانه - پيروز آيد و براى يك هدف عالى و معنوى، از فرزند خويش بگذرد؛ اگر چه سرانجام فقط گوسفندى ذبح كرد.

زائران خانه خدا با كشتن گوسفندى در سرزمين «منى» خاطره اخلاص و قدرت ايمان و پايه فداكارى او را در دل‏ها زنده مى‏ سازند و از اين رهگذر به يكديگر درس فداكارى و جانبازى مى‏ آموزند و گويا عملًا چنين مى‏ گويند كه مرد خدا كسى است كه در راه خدا از همه چيز بگذرد - چنان كه آن مرد بزرگ گذشت - اين گوشه‏ اى از اسرار قربانى روز «منى» است.[20]

چرا بايد قربانى بى‏ عيب و نقص باشد؟

با اين كه هدف نهايى از قربانى كردن آن است كه گروهى از نيازمندان از آن بهره‏ مند شوند همان طور كه قرآن مجيد مى ‏فرمايد: «فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛ هنگامى كه پهلوهاى قربانى آرام گرفت (و جان داد) از گوشت آنها بخوريد و مستمندان قانع و فقيران معترض را نيز اطعام كنيد، اين گونه ما اين حيوانات را مسخّر شما ساختيم، تا شكر خدا را به جای آوريد».[21] و مسلّم است سالم بودن و نبودن گوش يا شاخ حيوان كمترين تأثيرى در اين معنى ندارد.

ولى با توجّه به اين كه قربانى كردن يك عبادت است، و انتخاب حيوان معيوب و ناسالم مناسب ساحت قدس پروردگار نيست، براى تقديم به درگاه پروردگار، بايد بهترين را برگزيد و اين يك نوع ادب و احترام به ساحت قدس خداوند متعال است؛ نماز خواندن زنان با حجاب كامل، پوشيدن لباسهاى تميز به هنگام نماز، خوشبو كردن خويشتن به هنگام عبادت، و حتى غسل و كفن ميت با آب پاك و لباس پاك، همه نوعى اداى احترام به پيشگاه حق است.[22]

شرایط قربانی مستحب

در مورد قربانی توجه به چند نکته لازم است:

1. قربانی کردن تنها برای حاجيانی که در حال انجام مناسک حج هستند و همچنين براي کساني که نذر قربانی دارند واجب است و بر ديگران واجب نيست؛ گرچه مستحب است.

2. در قربانی مستحب، عدم نقص و سن و جنس خاصی لازم نيست؛ البته کمتر از گوسفند و بز حکم قربانی را ندارد. همچنين چند نفر می توانند با هم شريک شوند و يک حيوان قربانی کنند.

3. ثواب اين کار را می توانند به مردگان و زندگان هديه کنند.

4. شايسته است بخشی از گوشت قربانی را به نيازمندان بدهند.[23]

حکم ذبح قربانی با چاقوی استیل یا دستگاه؟

- استفاده از وسايل ماشينى براى ذبح حيوانات مانعى ندارد؛ ولى بايد شرايط شرعيّه ذبح، مانند رو به قبله ‏بودن، بسم ‏اللَّه گفتن، و غير آن رعايت شود.[24]

- ذبح با كاردهاى استيل، كه معلوم نيست از آهن است يا فلزّات ديگر، چه حكمى دارد؟

جواب: ذبح در حج و غير حج با هر فلز برنده‏اى صحيح است.[25]

پیشنهاد برای مطالعه:  مسأله قربانى و اسرار آن در قرآن؛ از منظر آیت الله مکارم شیرازی

منابع:
1. پاسخ به پرسشهاى مذهبى، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى و آيت الله العظمى جعفر سبحانى‏‏، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏، 1377 هـ ش، ‏چاپ اوّل.‏
2. پيام امام اميرالمومنين عليه السلام، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى دام ظله‏، دارالكتب الاسلاميه‏، تهران، 1386 هـ ش، ‏‏چاپ اوّل.‏
3. رسالة توضيح المسائل (فارسى)، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى دام ظله‏، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم‏،  1429 هـ ق، چاپ پنجاه و دوّم.
4. كليات مفاتيح نوين، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى دام ظله‏، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم،‏ 1390 هـ ش‏، چاپ بیست و نهم.