نخستین آیه، بحث را از چگونگى وضع کفار، ظالمان و مجرمان آغاز کرده و مى فرماید: آنها هم چنان به راه نادرست خویش ادامه مى دهند: «تا زمانى که مرگ یکى از آنها فرارسد، در این حال مى گویند: پروردگارا! مرا برگردانید، شاید عمل صالحى انجام دهم، در آنچه ترک کردم. و گذشته تاریک خود را جبران نمایم; (حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمْ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّى أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ)».
اما به زودى، با جواب منفى آمیخته با دلیل و برهان روبرو مى شود و به او مى گویند: «چنین نیست، این سخنى است که او به زبان مى گوید»، (و اگر باز گردد همان برنامه هاى سابق را تکرار مى کند). (کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا)، سپس مى افزاید «و پیش روى آنها برزخى است تا روزى که مبعوث مى شوند»، (وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ).
آغاز این آیه، اشاره به منزلگاه اوّل یعنى منزلگاه «مرگ» است و پایان آن اشاره به منزلگاه دوم یعنى «برزخ» است.
به این ترتیب آیه فوق، به وضوح اشاره به وجود چنین عالمى در میان دنیا و آخرت مى کند.
در روایتى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «اتخوف علیکم فى البرزخ; من از برزخ درباره شما مى ترسم. راوى سؤال کرد: ما البرزخ «برزخ چیست؟» فرمود: القبر منذ حین موته الى یوم القیمه; برزخ همان قبر است، از آن زمانى که انسان مى میرد تا روز قیامت».
در حدیث دیگر از امام على بن الحسین(علیه السلام) آمده است: «ان القبر روضه من ریاض الجنه ـ او حفره من حفر النیران; قبر باغى از باغهاى بهشت، یا گودالى از گودالهاى دوزخ است».
دومین آیه مورد بحث، نخست روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده، و با صراحت مى گوید: «هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.»
(وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِى سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ)
و در سومین آیه مورد بحث، روى سخن را به همه مؤمنان کرده، و به صراحت مى گوید: «به آنها که در راه خدا کشته شدند مرده نگویید، بلکه آنها زنده اند ولى شما نمى فهمید». (وَلاَ تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِى سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لاَ تَشْعُرُونَ).
هر دو آیه از دلایل روشن وجود عالم برزخ است، (هر چند تنها در مورد شهیدان سخن مى گوید); زیرا در هر دو مورد سخن ارزنده بودن شهیدان و حتّى روزى گرفتن آنها و حضورشان در محضر قرب خدا است. در اینجا این سؤال مطرح مى شود: اگر حیات برزخى براى همه انسانهاست پس شهیدان چه فضیلتى بر دیگران دارند؟
پاسخ این سؤال روشن است، فضیلت آنها در نوع حیات آنهاست، حیاتى در جوار رحمت و در پیشگاه خدا و غرق در انواع نعمتها و روزیهاى الهى، و مسلماً حیات برزخى دیگران آمیخته با این برکات نیست.
چهارمین آیه مورد بحث در واقع نقطه مقابل آیات شهیدان است; چرا که از عذاب «فرعونیان» در برزخ سخن مى گوید، و مى فرماید: «سرانجام عذابهاى شدید به آل فرعون نازل شد»; (وَحَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ)، سپس این عذاب الهى را چنین شرح مى دهد: «عذاب آنها همان آتشى است که هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند و روزى که قیامت برپا مى گردد خداوند دستور مى دهد که آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنند» (النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ) و روشن است که این آتشى که در آیه به آن اشاره شده که آل فرعون صبح و شام بر آن عرضه مى شوند دوزخ برزخى است، چرا که در پایان آیه مجازات آنها در قیامت به طور جداگانه آمده است.
و لذا غالب مفسرها این آیه را، به عالم برزخ و عذاب قبر تفسیر کرده اند.
حدیثى که از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در این زمینه نقل شده به وضوح این معنا را تأیید مى کند، پیامبر مى فرماید: هنگامى که یکى از شما از دنیا برود، جایگاه او صبح و شام به او عرضه مى شود، اگر اهل بهشت باشد، جایگاهش در بهشت، و اگر از اهل دوزخ باشد، جایگاهش در دوزخ است; به او مى گویند: این جایگاه تو است هنگامى که خداوند تو را در قیامت مبعوث مى کند.
از این روایت استفاده مى شود که، مسئله مخصوص آل فرعون نیست، بلکه همگان را شامل مى شود.
در پنجمین آیه مورد بحث، که سخن از «مومن آل یس» است (همان مرد باایمانى که شرح سرگذشت او در سوره «یس» آمده) او به یارى رسولان مسیح(علیه السلام)که به شهر «انطاکیه» آمده بودند برخاست، مردم را نصیحت کرد و اندرز داد که از این رسولان پیروى کنند، ولى قوم لجوج و گنهکار نه تنها به سخنان این مؤمن پاکباز توجهى نکردند، بلکه بر او شوریدند و شهیدش کردند.
مى فرماید: به او گفته شد وارد بهشت شو، گفت: اى کاش! قوم من مى دانستند که، پروردگارم مرا آمرزید و در صف گرامى شدگان قرار داد; (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِى یَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِى رَبِّى وَجَعَلَنِى مِنْ الْمُکْرَمِینَ).
روشن است که این جنت، بهشت قیامت نیست، بلکه بهشت برزخى است; زیرا مؤمن آل (یس) در اینجا آرزو مى کند که قومش در دنیا از سرنوشت او آگاه شوند وبدانند چگونه خداوند او را مشمول غفران قرار داده و گرامى داشته است؟
در بسیارى از تفاسیر آمده است که، این مرد باایمان شخصى به نام «حبیب نجار» بود و این که «مؤمن آل یس» در بعضى از روایات نامیده شده، ظاهراً به خاطر آن است که مرد باایمانى بوده که شرح حال او در سوره «یس» آمده است.
ششمین آیه مورد بحث، اشاره به وضع مجرمان در قیامت مى کند و مى فرماید: «آن روز که قیامت برپا شود گنهکاران سوگند یاد مى کنند که جز ساعتى توقف نکردند»; (وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَة).
سپس مى افزاید: «آنها در گذشته، این گونه از درک حقیقت محروم مى شدند»، (کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ).
گرچه در این آیه، سخن از محل توقف آنها به میان نیامده; ولى آیه بعد از آن گواه بر این است که منظور توقف در جهان برزخ است; چرا که مى گوید: «کسانى که علم و ایمان به آنها داده شده به مجرمان مى گویند: شما به فرمان خدا تا روز رستاخیز درنگ کردید و حالا روز رستاخیز است ولى شما نمى دانستید»; (وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالاِْیمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِى کِتَابِ اللهِ إِلَى یَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا یَوْمُ الْبَعْثِ وَلَکِنَّکُمْ کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ).
این تعبیر نشان مى دهد که، توقف آنها تا روز قیامت ادامه دارد، و این جز در مورد برزخ صحیح نیست.
هفتمین آیه مورد بحث، از زبان کفار چنین نقل مى کند که، در قیامت به پیشگاه خداوند عرضه مى دارند: پروردگارا! ما را دوباره میراندى و دوباره زنده کردى، اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهى براى خروج (از دوزخ) وجود دارد؟ (قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوج مِّنْ سَبِیل).
دلالت این آیه بر وجود جهان برزخ از این نظر است که، تصور دو مرگ و دو حیات بدون قبول عالم برزخ ممکن نیست و مرگ از این زندگى دنیایى و سپس حیات برزخى و باز مرگ از حیات برزخى و سپس زندگى در عالم آخرت.(1)
نتیجه بحث
از مجموع آیات هفتگانه فوق، نظر قرآن مجید درباره عالم برزخ (جهانى که فاصله میان این دنیا و عالم آخرت است)، تا حد زیادى روشن مى شود و به فرض که بعضى از این آیات جاى گفتگو داشته باشد، صراحت آیات دیگر مانند آیات نخستین جایى براى تردید باقى نمى گذارد.
منتها در آیات قرآن، شرح زیادى درباره جزئیات جهان برزخ به چشم نمى خورد و تنها در اصل وجود این جهان بخشى از پاداشهاى نیکوکاران و مجازاتهاى بدکاران در آن آمده است، ولى در اخبار و روایات اسلامى تفاصیل زیادى در این زمینه وجود دارد که به قسمتى از آن اشاره خواهیم کرد.

(1). براى مطالعه بیشتر مى توانید به پیام قرآن، ج5 مراجعه فرمایید.