«برزخ» به معناى چیزى است که در میان دو چیز حائل مى شود، سپس این معنا توسعه یافته و به هر امرى که در میان دو چیز یا دو مرحله قرار گیرد، اطلاق شده است.
در این جا منظور از برزخ، جهانى است که میان دنیا و عالم آخرت قرار دارد; یعنى هنگامى که روح از بدن جدا مى شود، پیش از آنکه بار دیگر در وقت قیامت به بدن اصلى بازگردد، در عالمى که میان این دو عالم است و «برزخ» نامیده مى شود قرار خواهد داشت و براى اثبات عالم برزخ، دلیل عمده ما دلایل نقلى، آیات و روایات است، هر چند این مسئله از طرق عقلى یا حسى (از طریق تماس و ارتباط با ارواح) نیز امکان پذیر است.
قرآن مجید گرچه بحث زیادى در مورد عالم برزخ ندارد، و نسبتاً از کنار این مسئله ساده گذشته است، ولى با این حال، تعبیرهاى صریح و روشنى در آیات متعددى در این زمینه دارد که مى تواند اصول مربوط به جهان برزخ را براى ما روشن سازد.
1ـ «(حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمْ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّى أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ); تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد مى گویند، پروردگار من! مرا باز گردان شاید در آنچه ترک کرده ام (و کوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم، (به او مى گویند:) چنین نیست، این سخنى است که او به زبان مى آورد (و اگر باز گردد برنامه اش هم چون سابق است) و پشت سر آنها برزخى است تا روزى که برانگیخته مى شود».(1)
2ـ «(وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِى سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ); (اى پیامبر)! هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند مرده اند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند. آنها به خاطر نعمتهاى فراوانى که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند و به خاطر کسانى که (مجاهداتى که) بعد از آنان ملحق نشده اند (نیز) خوشبختند، زیرا مقام برجسته آنها را در آن جهان مى بینند و مى دانند که نه ترسى بر آنهاست و نه غمى خواهند داشت».(2)
3ـ «(وَلاَ تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِى سَبِیلِ اللهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لاَ تَشْعُرُونَ); و به آنها که در راه خدا کشته مى شوند مرده مگویید، بلکه آنها زنده اند; ولى شما نمى فهمید».(3)
4ـ «(النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ * وَإِذْ یَتَحَاجُّونَ فِى النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِّنَ النَّارِ); عذاب آنها آتشى است که، هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند، و روزى که قیامت برپا مى شود دستور مى دهد آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید; (و به خاطر بیاور) هنگامى را که در آتش دوزخ با هم محاجّه مى کنند ضعیفان به مستکبران مى گویند ما پیرو شما بودیم آیا شما (امروز) سهمى از آ تش را به جاى ما پذیرا مى شوید؟».(4)
5ـ «(مِّمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَاراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِّنْ دُونِ اللهِ أَنْصَاراً); (آرى، سرانجام) همگى بخاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند و جز خدا یاورانى براى خود نیافتند».(5)
6ـ «(قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِى یَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِى رَبِّى وَجَعَلَنِى مِنَ الْمُکْرَمِینَ); (سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد: وارد بهشت شو. گفت: اى کاش! قوم من مى دانستند که پروردگارم مرا آمرزید و از گرامى داشتگان قرار داده است».(6)
7ـ «(وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَة کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ); و روزى که قیامت برپا مى شود، گنهکاران سوگند یاد مى کنند که جز ساعتى (در عالم برزخ) درنگ نکردند و این چنین آنها از درک حقیقت محروم شدند».(7)
8ـ «(قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوج مِّنْ سَبِیل); آنها مى گویند: پروردگارا! ما را دو بار میراندى و دوبار زنده کردى، اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهى براى خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟».(8)

(1). مؤمنون، آیه 99-100 .
(2). آل عمران، آیه 169-170 .
(3). بقره، آیه 154 .
(4). مؤمن، آیه 46-47 .
(5). نوح، آیه 25 .
(6). یس، آیه 26-27 .
(7). روم، آیه 55 .
(8). مؤمن، آیه 11 .