در لحظه مرگ و جدایى از دنیا، هنگامى که چشم برزخى گشوده مى شود و قسمتى از اسرار پشت پرده غیب بر انسان آشکار مى گردد و نتیجه اعمال خویش را با چشم مى بیند، دست خود را خالى از حسنات و پشت خویش را سنگین از بار گناهان مشاهده مى کند، از گذشته خویش به شدت نادم و پشیمان مى گردد و به فکر جبران مى افتد.
در این جا چنان که در همین آیه مورد بحث آمده، رو به سوى فرشتگان قبض ارواح کرده و به درگاه خدا متوسل مى شود و صدا مى زند پروردگار من! مرا باز گردانید. (حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمْ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ).
شاید گذشته خود را جبران کنم و عمل صالحى در برابر آنچه ترک کردم انجام دهم. (لَعَلِّى أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ). امّا سنّت پروردگار چنین اجازه اى به هیچ کسى نمى دهد، نه نیکوکارها راه بازگشت و افزایش عمل نیک را دارند و نه بدکارها راهى به سوى توبه و جبران. لذا به طور قاطع به او پاسخ داده مى شود: «نه; هرگز راه بازگشت وجود ندارد».
سپس مى افزاید: «این سخنى است که او با زبانش مى گوید و نه با دل»; (إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا). تمام مجرمها و جانیها به هنگامى که گرفتار چنگال مجازات مى شوند، چنین سخنانى بر زبان جارى مى کنند، ولى به محض این که امواج بلا فرو بنشیند، اغلب برنامه هاى سابق تکرار مى شود، قابل توجّه این که مخاطب در «رب» ذات پاک پروردگار است، ولى در (ارجعون) (مرا باز گردانید) ضمیر به صورت جمع آمده. مفسرها گفته اند: این به خاطر احترام و تعظیم نسبت به مقام حق است و یا واقعاً مخاطب، فرشتگان پروردگارند، که به صورت گروهى براى قبض ارواح مى آیند.
این معنا نیز ممکن است که نخست دست به دامن لطف پروردگار مى زند و سپس روى خود را به فرشتگان کرده و تقاضاى بازگشت مى کند. شبیه همین معنا در آیه ده سوره منافقون نیز آمده است که مى فرماید: «از آنچه به شما روزى دادیم در راه خدا انفاق کنید پیش از آنکه مرگ یکى از شما فرا رسد و بگوید: پروردگار من چرا (مرگ) مرا مدت کمى به تأخیر نینداختى تا صدقه دهم و انفاق کنم و از صالحان باشم; (وَأَنْفِقُوا مِنْ مَّا رَزَقْنَاکُمْ مِّنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِىَ أَحَدَکُمْ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلاَ أَخَّرْتَنِى إِلَى أَجَل قَرِیب فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِّنَ الصَّالِحِینَ)».
در این جا در ذیل آیه نیز به صورت دیگرى به آنها پاسخ منفى داده مى شود، مى فرماید: «خداوند هرگز مرگ کسى را هنگامى که اجلش فرا رسد تأخیر نمى اندازد، و خداوند به آنچه انجام مى دهد آگاه است; (وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللهُ نَفْساً إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)».
از آیه 28 سوره انعام نیز استفاده مى شود که مجرمها همین سخن را در کنار دوزخ مى گویند، و از آنجا که از موضوع بحث خارج است فعلا از شرح آن صرف نظر مى کنیم.
 
نتیجه بحث
از مجموع آنچه در آیات و عناوین دهگانه بالا آمد نگرشى را که قرآن بر مسئله مرگ از زوایاى مختلف دارد، به خوبى روشن مى شود.
قابل توجّه این که، قرآن در تمام موارد روى آثار تربیتى آن تکیه کرده است، چرا که قرآن یک کتاب کامل تربیتى است و به هنگام ذکر اصول، فروع دین، و مسائل اجتماعى و تاریخى و غیر آن، همه جا ناظر به بعد تربیتى آن است; یعنى واقعیتها را به وضوح مطرح مى کند و از آن براى کنترل نفس سرکش و دعوت به سوى تقوا و پرهیزگارى و پیمودن مسیر قرب خدا با ظرافت و دقت خاصى بهره مى گیرد، چه زیبا و جالب است ظرافتها و ریزه کاریهاى قرآن در تمام زمینه ها.