1ـ منظور از «عمران» چیست؟
آیا آباد ساختن مساجد به معناى آبادى ساختمان و تأسیسات آن است، یا به معناى اجتماع و شرکت در آن؟ بعضى از مفسرها، تنها یکى از این دو قسمت را در تفسیر (عمران مساجد) در آیه فوق انتخاب کرده اند، در حالى که مفهوم این کلمه کاملا گسترده است و همه این امور را شامل مى شود.
مشرکان و بت پرستان نه حق شرکت در مساجد را دارند و نه تعمیر و بناى ساختمان آنها، و همه این امور باید به دست مسلمانان انجام شود.
در ضمن از این آیات استفاده مى شود که مسلمانان نباید هدایا و کمکهاى مشرکان (بلکه تمام فرق غیر اسلامى را) براى ساختمان مساجد خود بپذیرند، زیرا آیه اوّل گرچه تنها از مشرکان سخن مى گوید، ولى آیه دوم که با کلمه (انما) شروع شده عمران مساجد را مخصوص مسلمانان مى داند و از اینجا روشن مى شود که متولیها و پاسدارهاى مساجد نیز باید از میان پاک ترین افراد انتخاب شوند، نه این که افراد ناپاک و آلوده به خاطر مال و ثروتشان، و یا به خاطر مقام و نفوذ اجتماعیشان آن چنان که در بسیارى از نقاط متأسفانه رایج شده، بر این مراکز عبادت و اجتماعهاى اسلامى گمارده شوند; بلکه باید تمام دستهاى ناپاک را از تمام این مراکز مقدس کوتاه ساخت. و از آن روز که گروهى از زمامدارهاى جبار و یا ثروتمندهاى آلوده و گنه کار دست به ساختمان مساجد و مراکز اسلامى زدند، روح معنویت و برنامه هاى سازنده آنها مسخ شد و همین است که مى بینیم بسیارى از این مساجد شکل مسجد ضرار را به خود گرفته است.
 
2ـ ایمان، سرچشمه عمل خالص
ممکن است بعضى فکر کنند که چه مانعى دارد، از سرمایه هاى غیر مسلمانان براى عمران و آبادى این مراکز استفاده کنیم؟
اما آنها که چنین فکر مى کنند، به این نکته اساسى توجه ندارند که اسلام همه جا عمل صالح را میوه درخت ایمان مى شمرد و عمل همیشه پرتوى از نیات و عقاید آدمى است، و همیشه شکل و رنگ آن را به خود مى گیرد. نیت هاى ناپاک ممکن نیست عمل پاکى به وجود آورد و محصول مفیدى از خود نشان دهد، چرا که عمل بازتاب نیت است.
 
3ـ پاسدارهاى شجاع
جمله «و لم یخش الاالله»، (جز از خدا نترسند) نشان مى دهد که عمران وآبادى مساجد و نگاهدارى مساجد جز در زیر سایه شهامت و شجاعت ممکن نیست واین مراکز مقدس اسلامى هنگامى به صورت کانونهاى انسان سازى وکلاسهاى عالى تربیت درمى آید، که بنیانگزارها و پاسدارهایى شجاع داشته باشد و آنها که از هیچ کس جز خدا نمى ترسند و تحت تأثیر هیچ مقام و قدرتى قرار نمى گیرند و برنامه اى جز برنامه هاى الهى در آن را پیاده نکنند.
 
4ـ آیا تنها منظور «مسجدالحرام» است؟
بعضى از مفسرها، آیات فوق را مخصوص «مسجد الحرام» دانسته اند، در حالى که الفاظ آیه عام است و هیچ گونه دلیلى براى تخصیص نیست. هر چند «مسجد الحرام» که بزرگترین مسجد اسلامى است در ردیف اوّل قرار دارد و در آن روز که آیات نازل شده بیشتر همان در نظر بوده; ولى این دلیل تخصیص مفهوم آیات نمى شود.
 
5ـ اهمیّت بناى مساجد
درباره اهمیّت بناى مساجد احادیث فراوانى از طرف اهل بیت(علیهم السلام) و اهل سنّت رسیده، که اهمیّت فوق العاده این کار را نشان مى دهد.
از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده که فرمود: «من بنى مسجداً و لو کمفحص قطاه بنى الله له بیتاً فى الجنه; کسى که مسجدى بنا کند هر چند به اندازه لانه مرغى باشد، خداوند در بهشت براى او خانه اى خواهد ساخت».
و در حدیث دیگر از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده: «کسى که در مسجدى چراغى برافروزد، فرشتگان و حاملان عرش الهى تا آن هنگام که نور آن چراغ در مسجد مى تابد، براى او استغفار مى کنند».
ولى امروز آنچه بیشتر اهمیّت دارد، عمران و آبادى معنوى مساجد است، و به تعبیر دیگر باید بیش از آنچه به ساختمان مسجد اهمیّت مى دهیم به ساختن افرادى که، اهل مسجد و پاسدارها و حافظان آنند اهمیت بدهیم.
مسجد باید کانونى باشد براى هرگونه حرکت و جنبش سازنده اسلامى در زمینه آگاهى و بیدارى مردم، پاکسازى محیط و آماده ساختن مسلمانان براى دفاع از میراثهاى اسلامى. و به خصوص باید توجه داشت که مسجد مرکزى براى جوانان باایمان گردد، نه این که تنها مرکز بازنشستها و از کارافتاده ها باشد; مسجد باید کانونى براى فعال ترین قشرهاى اجتماع باشد، نه مرکز افراد بیکاره، بى حال و خواب آلوده.(1)

(1). تفسیر نمونه، ج 7، ص 313 الى 319.