1ـ نخستین نماز جمعه در اسلام
در بعضى از روایتهاى اسلامى آمده است که، مسلمانان مدینه پیش از هجرت پیامبر(صلى الله علیه وآله)، با یکدیگر صحبت کردند و گفتند: یهود در یک روز هفته اجتماع مى کنند، (روز شنبه) و نصارى نیز روزى را براى اجتماع دارند، (یکشنبه) خوب است ما هم روزى را قرار دهیم و در آن جمع شویم و ذکر خدا گوییم و شکر او را به جا آوریم و آنها روز قبل از شنبه را که در آن زمان «یوم العروبه» نامیده مى شد، براى این هدف برگزیدند و سراغ «اسعد بن زراره»، (یکى از بزرگان مدینه) رفتند; و او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز «روز جمعه» نامیده شد، که روز اجتماع مسلمانها بود. اسعد دستور داد گوسفندى را ذبح کردند و نهار و شام همگى از همان یک گوسفند بوده چرا که تعداد مسلمانان در آن روز بسیار کم بود. و این نخسین جمعه اى بود که در اسلام تشکیل شد.
اما اوّلین نماز جمعه اى که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با اصحابشان تشکیل دادند، هنگامى بود که به مدینه هجرت کرد و وارد مدینه شد. و آن روز دوشنبه، دوازدهم ربیع الاول، هنگام ظهر بوده و حضرت چهار روز در «قبا» ماندند و مسجد قبا را بنیان نهادند، سپس روز جمعه به سوى مدینه حرکت کرد (فاصله میان قبا و مدینه بسیار کم است و امروز قبا یکى از محله هاى داخل مدینه است) و به هنگام نماز به محله «بنى سالم» رسیدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند. و این اوّلین جمعه اى در اسلام بود که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نماز جمعه را به جا آورد، و در این نماز جمعه خطبه اى هم خواند که اولین خطبه حضرت در مدینه بود.
یکى از محدثان از عبدالرحمن کعب نقل کرده که، پدرم هر وقت صداى اذان روز جمعه را مى شنید بر اسعد بن زراره رحمت مى فرستاد، هنگامى که دلیل این مطلب را جویا شدم گفت: «به خاطر آن که او نخستین کسى بود که نماز جمعه را با ما به جا آورد» گفتم: آن روز چند نفر بودید، گفت: فقط چهل نفر.
 
2ـ اهمیّت نماز جمعه
بهترین دلیل بر اهمیت این فریضه بزرگ اسلامى قبل از هر چیز، آیه هاى همین سوره است که، به همه مسلمانان و اهل ایمان دستور مى دهد به محض
شنیدن اذان جمعه به سوى آن بشتابند، و هرگونه کسب و کار و برنامه مزاحم را ترک کنند، تا آنجا که اگر در سالى که مردم گرفتار کمبود مواد غذایى هستند کاروانى بیاید و نیازهاى آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند، و برنامه نماز جمعه را ادامه دهند.
در احادیث اسلامى نیز تأکیدهاى فراوانى در این زمینه وارد شده است، از جمله در خطبه اى که موافق و مخالف آن را از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند آمده: «ان الله فرض علیکم الجمعه فمن ترکها فى حیاتى او بعد موتى استخفافاً بها او جحوداً لها فلا جمع الله شمله و لا بارک له فى امره، الا ولاصلوه له، الا و لا زکوه له، الا و لا حج له، الا و لا صوم له، الا و لا برله حتى یتوب; خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده، هر کسى در حیات من یا بعد از وفات من از روى استخفاف یا انکار آن را ترک کند خداوند او را پریشان مى کند، و به کار او برکت نمى دهد، و بدانید نماز او، زکات او، حج او، روزه او، و تمام اعمال نیک او قبول نمى شود، تا از این کار توبه کند. (یعنى در نماز جمعه شرکت کند)».(1)
در حدیث دیگرى از حضرت امام محمدباقر(علیه السلام) مى خوانید: «صلوة الجمعه فریضه و الاجتماع الیها فریضه مع الامام، فان ترک رجل من غیر عله ثلاث جمع فقد ترک ثلاث فرائض و لا یدع ثلاث فرائض من غیره عله الا منافق; نماز جمعه فریضه اى است که اجتماع براى آن با امام (معصوم) فریضه است و هرگاه کسى بدون عذر، سه جمعه را ترک کند، سه واجب را ترک کرده و کسى بدون علت سه واجب را ترک نمى کند مگر منافق».(2)
و در حدیث دیگر از رسول خدا مى خوانیم: «من اتى الجمعه ایمانا و احتسابا استاءنف العمل; کسى که از روى ایمان و براى خدا در نماز جمعه شرکت کند، گناهان او بخشوده خواهد شد و برنامه عملش را از نو آغاز مى کند».(3)
کسى خدمت رسول خدا آمد و عرض کرد: یا رسول الله! من بارها آماده حج شده ام اما توفیق نصیبم نشده، حضرت فرمود: «علیک بالجمعه فانها حج المساکین».(4)
(بر تو باد نماز جمعه زیرا که حج مستمندان است). «اشاره به این که بسیارى از برکتهاى کنگره عظیم اسلامى حج، در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).
البته باید توجه داشت که، مذمتهاى شدیدى که در مورد ترک نماز جمعه آمده و تارکان نماز جمعه که در ردیف منافقان شمرده شده اند، در صورتى است که، نماز جمعه واجب عینى باشد; (یعنى در زمان حضور امام معصوم و مبسوط الید) و اما در زمان غیبت بنابراین که واجب مخیر باشد (تخییر میان نماز جمعه و نماز ظهر) و از روى استخفاف و انکار انجام نگیرد مشمول این مذمتها نخواهد شد، هر چند عظمت نماز جمعه و اهمیت فوق العاده آن در این حال نیز محفوظ است (توضیح بیشتر درباره این مسئله را باید در کتب فقهى مطالعه کرد.)
 
3ـ فلسفه نماز عبادى ـ سیاسى جمعه
نماز جمعه، قبل از هر چیز یک عبادت بزرگ دسته جمعى است، و اثر عمومى عبادتها را که تلطیف روح، جان و شستن دل از آلودگیهاى گناه و زدودن زنگار معصیت از قلب مى باشد در بردارد، به خصوص این که در ابتدا دو خطبه دارد که، مشتمل بر انواع مواعظ، اندرزها و امر به تقوا و پرهیزگارى است.
و اما نماز جمعه از نظر اجتماعى و سیاسى، یک کنگره عظیم هفتگى است که، بعد از کنگره سالانه حج، بزرگترین کنگره اسلامى مى باشد و به همین دلیل در روایتى که قبلا از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کردیم آمده بود که، «جمعه حج کسانى است که قادر به شرکت در مراسم حج نیستند».
در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت مى دهد.
اجتماعهاى روزانه; که در نماز جماعت حاصل مى شود.
اجتماع هفتگى; که در مراسم نماز جمعه است.
و اجتماع حج; که در کنار خانه خدا هر سال یک بار انجام مى گردد و نقش نماز جمعه در این میان بسیار مهم است. به خصوص این که یکى از برنامه هاى خطیب در خطبه نماز جمعه، ذکر مسائل مهم سیاسى، اجتماعى و اقتصادى است و به این ترتیب این اجتماع عظیم و پرشکوه مى تواند منشأ برکات زیر شود:
الف) آگاهى بخشیدن به مردم، در زمینه معارف اسلام، رویدادهاى مهم اجتماعى و سیاسى.
ب)  ایجاد همبستگى و انسجام هر چه بیشتر در میان صفهاى مسلمانها به گونه اى که دشمنان را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند.
ج) تجدید روح دینى و نشاط معنوى براى توده مردم مسلمان.
د) جلب همکارى براى حل مشکلات عمومى.
و)  به همین دلیل دشمنان اسلام، از یک نماز جمعه جامع الشرایط (که دستورهاى اسلامى به طور دقیق در آن رعایت شود) بیم داشته اند و نیز به همین دلیل نماز جمعه همیشه به عنوان یک اهرم نیرومند سیاسى در دست حکومتها بوده است. منتها حکومتهاى عدل همچون: حکومت پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) که بهترین بهره بردارى را به نفع اسلام از آن مى کرده است.
در صحیفه سجادیه از امام سجاد على بن الحسین(علیه السلام) مى خوانیم: «اللهم ان هذا المقام لخلفائک و اصفیائک و مواضع امنائک فى الدرجه الرفیقه التى اختصصتهم بها قد ابتزوها; خداوندا! این مقامى است (اشاره به نماز جمعه و عید قربان) که مخصوص خلفا، برگزیدگان و امناى بلندپایه توست، که ویژه آنها نموده اى و خلفاى بنى امیه به زور آن را از اولیاى حق گرفته و غصب کرده اند».(5)
گاهى اوقات دشمنان اسلام یک هفته تمام شبانه روز تبلیغات مسموم مى کنند، ولى با یک خطبه نماز جمعه و مراسم پرشکوه و حیاتبخش آن، خنثى مى شود و روح تازه اى در کالبدها دمیده و خون تازه اى در عروق به حرکت درمى آید. توجه به این نکته که طبق فقه شیعه، در محدوده یک فرسخ در یک فرسخ بیش از یک نماز جمعه جایز نیست و حتى کسانى که در دو فرسخى (تقریباً 11 کیلومترى) از محل برگزارى نماز جمعه قرار دارند در آن نماز شرکت مى کنند روشن مى شود که عملا در هر شهر کوچک و حومه آن یک نماز جمعه بیشتر برپا نخواهد شد، بنابراین چنین اجتماعى، عظیم ترین اجتماع آن منطقه را تشکیل مى دهد.
اما با نهایت تأسف، این مراسم عبادى ـ سیاسى که مى تواند مبدأ حرکت عظیمى در جوامع اسلامى گردد، به خاطر نفوذ حکومت هاى فاسد در آن در بعضى از کشورهاى اسلامى چنان بى روح و بى رمق شده که عملا هیچ اثر مثبتى از آن گرفته نمى شود و شکل یک برنامه تشریفاتى به خود گرفته، به راستى این سرمایه عظیمى است که باید براى از دست رفتن آن گریه کرد.
مهمترین نماز جمعه سال، نماز جمعه اى است که قبل از رفتن به عرفات در مکه انجام مى گیرد، که تمام حاجیان خانه خدا از سراسر جهان در آن شرکت دارند، که نماینده واقعى تمام قشرهاى مسلمان در کره زمین هستند و سزاوار است که براى خطبه چنین نماز حساسى عده زیادى از دانشمندان هفته ها و ماهها مطالعه کنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه تاریخى بر مسلمانان عرضه نمایند، و مسلماً به برکت آن مى توانند به جامعه اسلامى آگاهى زیادى داده و مشکلات مهمى را حل کنند اما با نهایت تأسف در این ایام دیده مى شود که مسائل بسیار پیش پا افتاده و مطالبى که تقریباً همه از آن آگاهى دارند مطرح مى شود اما از مسائل اصولى ابداً خبرى نیست. آیا براى از دست رفتن چنین فرصتهاى بزرگ و سرمایه هاى عظیم نباید گریست؟ و براى دگرگونى آن نباید به پا خاست؟
 
4ـ آداب نماز جمعه و محتواى خطبه ها
نماز جمعه، (با وجود شرایط لازم) بر مردهاى بالغ و سالم که قدرت شرکت در نماز را دارند واجب است، و بر مسافرها و پیرمردها واجب نیست. (هر چند حضور در نماز جمعه براى مسافرها جایز است)، همچنین زنها نیز مى توانند در نماز جمعه شرکت کنند، (هر چند بر آنها واجب نیست.)
ـ کمترین عددى که نماز جمعه با آن برگزار مى شود پنج نفر از مردهاست.
ـ نماز جمعه دو رکعت است و جاى نماز ظهر را مى گیرد و دو خطبه اى که قبل از نماز خوانده مى شود در حقیقت به جاى دو رکعت محسوب مى شود.
ـ نماز جمعه همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نیز مستحب است سوره جمعه را در رکعت اوّل و سوره منافقین را در رکعت دوم قرأت کنند.
ـ در نماز جمعه «دو قنوت» مستحب است، یکى قبل از رکوع در رکعت اوّل و دیگر بعد از رکوع در رکعت دوم.
ـ خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است، همان گونه که ایستادن خطیب به هنگام ایراد خطبه واجب است و شخصى که خطبه مى خواند، حتماً باید همان امام نماز جمعه باشد.
ـ خطیب باید صداى خود را چنان بلند کند که، مردم صداى او را بشنوند تا محتواى خطبه به گوش همگان برسد.
ـ به هنگام ایراد خطبه باید خاموش بود و به سخنان خطیب گوش داد و روبه روى خطیب نشست و شایسته است خطیب، مردى فصیح، بلیغ و آگاه به اوضاع و احوال مسلمانها و با خبر از مصالح جامعه اسلامى، شجاع، صریح اللهجه و قاطع در اظهار حق باشد و اعمال و رفتار او سبب تأثیر و نفوذ در کلامش گردد، و زندگى او مردم را به یاد خدا اندازد. و شایسته است پاکیزه ترین لباس را به تن بپوشد و خود را خوشبو کند، و با وقار و با آرامش گام بردارد و هنگامى که بر فراز منبر جاى گرفت بر مردم سلام کند و روبه روى آنان بایستد و بر شمشیر، کمان و یا عصا تکیه کند و تا اذان تمام شود بر منبر بنشیند و بعد از فراغت از اذان شروع به خواندن خطبه کند.
محتواى خطبه نخست، حمد و ثناى خدا و درود بر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) است (احتیاط این است که این قسمت به زبان عربى باشد، ولى بقیه خطبه به زبان شنونده ها خوانده شود). سپس مردم را به تقواى الهى توصیه کند، و یکى از سوره هاى کوتاه قرآن را بخواند، و این امر را در هر دو خطبه رعایت کند و در خطبه دوم، بعد از درود بر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) بر ائمه مسلمین دعا کند، و براى مؤمنین و مؤمنات طلب استغفار کند و شایسته است در ضمن خطبه مسائل مهمى را که با دین و دنیاى مسلمانها ارتباط دارد مطرح کند، و آنچه مورد نیاز مسلمانها در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى باشد را مورد بحث قرار دهد و مسائل سیاسى، اجتماعى، اقتصادى، دینى را با در نظر گرفتن اولویتها مطرح نماید، و به مردم آگاهى ببخشد و آنها را از توطئه هاى دشمنان باخبر سازد، و برنامه هاى کوتاه مدت و دراز مدت را براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى کردن نقشه هاى مخالفان به آنها گوشزد کند.
در هر صورت خطیب باید هوشیار، بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل اسلامى باشد، و از موقعیت این مراسم بزرگ حداکثر استفاده را براى پیشرفت اهداف اسلام و مسلمانها بنماید.
 
سخن امام رضا(علیه السلام) درباره خطبه هاى نماز جمعه
«خطبه براى این در روز جمعه تشریع شده است که نماز جمعه یک برنامه عمومى است و خداوند مى خواهد به امیر مسلمانها امکان دهد تا مردم را موعظه کند و به اطاعت ترغیب نماید و از معصیت الهى بترساند و آنها را از آنچه که مصلحت دین و دنیایشان است آگاه کند و اخبار و حوادث مهمى را که از نقاط مختلف به او مى رسد و در سود، زیان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند و دو خطبه قرار داده شده تا در یکى حمد، ثنا و تمجید و تقدیس الهى کنند و در دیگرى نیازها، هشدارها و دعاها را قرار دهند، و امر و نهى و دستورهایى را که با اصلاح و فساد جامعه اسلامى در ارتباط است به آنها اعلام دارد».
 
5ـ شرایط وجوب نماز جمعه
در این که امام جمعه باید مانند هر امام جماعت دیگر عادل باشد، تردیدى نیست، ولى سخن در این است که شرایطى بیشتر از این دارد یا نه؟ جمعى معتقدند که این نماز از وظایف امام معصوم یا نماینده خاص اوست و به تعبیر دیگر مربوط به زمان حضور امام معصوم(علیه السلام) است. در حالى که بسیارى از
محققین معتقدند که این شرط وجوب عینى نماز جمعه است، ولى براى وجوب تخییرى لازم نیست و در زمان غیبت نیز مى توان نماز جمعه را برپا داشت و جانشین نماز ظهر مى شود، و حق هم همین است. اما هرگاه حکومت اسلامى با شرایط آن از طرف نایب عام امام(علیه السلام)تشکیل گردد، احتیاط این است که امام جمعه از طرف او منصوب گردد و مسلمانان در نماز جمعه شرکت کنند.
در این زمینه و در مسائل دیگر مربوط به نماز جمعه، سخن بسیار است که ذکر همه آنها از حوصله این بحث خارج است و باید آنها را در کتب فقه و حدیث جستجو کرد.(6)
خداوندا! به ما توفیقى مرحمت فرما، که از این شعائر بزرگ اسلامى براى تربیت نفوس و نجات مسلمانها از چنگال دشمنان خدا حداکثر بهره بردارى را بنماییم.
پروردگارا! ما را از کسانى قرار ده که مشتاق لقاى تو باشیم.
بارالها! نعمت ایمان، تعلیم و تربیت انبیا را هرگز از ما سلب نفرما. «آمین یا رب العالمین».

(1). تفسیر نمونه، ج 24، ص 132.
(2). همان مدرک.
(3). همان مدرک، ص 133.
(4). تفسیر نمونه، ج 24، ص 132.
(5). صحیفه سجادیه، دعاى 48، ص 449، ترجمه جواد فاضل.
(6). تفسیر نمونه، ج 24، ص 124 تا 140.