آیات ذکر شده نخست همه مسلمانان را مخاطب قرار داده مى فرماید: «(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِىَ لِلصَّلاَةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنتُمْ تَعْلَمُونَ); اى کسانى که ایمان آورده اید، هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته مى شود به سوى ذکر خدا (خطبه نماز) بشتابید، و خرید و فروش را رها کنید و این براى شما بهتر است اگر مى دانستید».
«نودى» از ریشه «ندا» به معناى بانگ برآوردن است، و در این جا به معناى اذان است، زیرا در اسلام براى نماز ندایى جز اذان نداریم. چنان که در آیه 58 سوره مائده نیز مى خوانیم: «(وَإِذَا نَادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ اتَّخَذُوهَا هُزُواً وَلَعِباً ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ یَعْقِلُونَ); و هنگامى که مردم را به سوى نماز مى خوانید (و اذان مى گویید) آن را مسخره و بازى مى گیرند، این به خاطر آن است که آنها قومى بى عقل هستند».
به این ترتیب، هنگامى که صداى اذان نماز جمعه بلند شد، مردم مؤظفند کسب و کار را رها کرده و به سوى نماز که مهمترین یاد خداست بشتابند. (جمله ذالکم خیر لکم)... اشاره به این است که اقامه نماز جمعه و ترک کسب و کار در این موقع منافع مهمى براى مسلمانان در بردارد و اگر پیرامون آن درست اندیشه کنند براى خودشان بهتر است وگرنه خداوند از همگان بى نیاز و بر همه مشفق است. این جمله یک اشاره اجمالى به فلسفه و منافع نماز جمعه است که به خواست خدا در بحث نکات از آن بحث خواهیم کرد.
البته ترک خرید و فروش مفهومى وسیع دارد که هر کار مزاحمى را شامل مى شود.
اما چرا روز جمعه را به این نام نامیده اند؟ به خاطر اجتماع مردم در این روز براى نماز جمعه است، و این مسئله تاریخچه اى دارد که، در بحث نکات خواهد آمد.
قابل توجه این که در بعضى از روایتهاى اسلامى، در مورد نمازهاى روزانه آمده است: «اذا اقیمت الصلاة فلا تاتوها و انتم تسعون و آتوها و انتم تمشون و علیکم السکینه; و هنگامى که نماز (نمازهاى یومیه) برپا مى شود براى شرکت در نماز ندوید و به آرامش گام بردارید»، ولى آیه فوق در مورد نماز جمعه مى گوید: فاسعوا (بشتابید) و این به دلیل اهمیت فوق العاده نماز جمعه است.
منظور از «ذکر الله» در درجه اوّل «نماز» است، ولى مى دانیم که خطبه هاى نماز جمعه هم با ذکر خدا آمیخته است در حقیقت بخشى از نماز جمعه است. بنابراین باید براى شرکت در آن نیز شتاب کرد.
در آیه بعد مى افزاید: «(فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاَةُ فَانتَشِرُوا فِى الاَْرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللهِ وَاذْکُرُوا اللهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ); هنگامى که نماز پایان گیرد، آزادید در زمین پراکنده شوید و از فضل الهى طلب کنید، و خدا را بسیار یاد نمایید تا رستگار شوید».
عبارت «فضل خدا را طلب کنید» با تعبیرهاى مشابه آن در قرآن مجید شاید اغلب به معناى طلب روزى، کسب و تجارت آمده است، ولى روشن است که مفهوم این جمله گسترده است و کسب و کار یکى از مصادیق آن است، لذا بعضى آن را به معناى عیادت مریض، زیارت مؤمن و یا تحصیل علم و دانش تفسیر کرده اند، هر چند منحصر به اینها نیز نمى باشد و ناگفته پیداست که امر به انتشار در زمین و طلب روزى امر وجوبى نیست، بلکه به اصطلاح «امر بعد از حذر» و نهى است، و دلیل بر جواز مى باشد. ولى بعضى از این تعبیر چنین استفاده کرده اند که، تحصیل روزى بعد از نماز جمعه مطلوب و پربرکت است و در حدیثى آمده است که پیامبر(صلى الله علیه وآله) بعد از نماز جمعه به بازار سر مى زد.
و جمله (اذْکُرُوا اللهَ کَثِیراً) اشاره به یاد خداست در برابر آن همه نعمتهایى که به انسان ارزانى داشته و بعضى ذکر را در اینجا به معناى «فکر» تفسیر کرده اند، آن چنان که در حدیث آمده، (تفکر ساعه خیر من عباده سنه) یک ساعت اندیشیدن از یک سال عبادت بهتر است.
بعضى نیز آن را به مسئله توجه به خدا در بازارها و هنگام معامله ها و عدم انحراف از اصول حق و عدالت تفسیر کرده اند. ولى روشن است که آیه مفهوم گسترده اى دارد که همه اینها را در بردارد و این نیز مسلم است که روح ذکر «فکر» است، و ذکر «بى فکر» لقله زبانى بیش نیست و آنچه مایه فلاح و رستگارى است همان ذکر آمیخته با تفکر در جمیع حالتهاست و در اصل ادامه ذکر سبب مى شود که یاد خدا در اعماق جان انسان رسوخ کند و ریشه هاى غفلت و بى خبرى را که عامل اصلى هرگونه گناه است بسوزاند، و انسان را در مسیر فلاح و رستگارى قرار دهد و حقیقت «لعلکم تفلحون» حاصل گردد.
در آخرین آیه مورد بحث کسانى که پیغمبر(صلى الله علیه وآله) را به هنگام نماز جمعه رها کردند و براى خرید از قافله تازه وارد به بازار شتافتند را شدیداً مورد ملامت قرار داده مى گوید: «(وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْواً انفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِماً قُلْ مَا عِنْدَ اللهِ خَیْرٌ مِنْ اللَّهْوِ وَمِنْ التِّجَارَةِ وَاللهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ); و هنگامى که تجارت «یا لهوى» را ببینند پراکنده مى شوند و به سوى آن مى روند، و تو را ایستاده (در حالى که خطبه نماز جمعه مى خوانى) رها مى کنند، ولى به آنها بگو آنچه نزد خدا است از لهو و تجارت، بهتر است و خداوند بهترین روزى دهندگان است».
ثواب و پاداش الهى و برکاتى که از حضور در نماز جمعه و شنیدن موعظه و اندرزهاى پیامبر(صلى الله علیه وآله) و تربیت معنوى و روحانى که عاید شما مى شود با هیچ چیز قابل مقایسه نیست، و اگر از آن مى ترسید، که رزوى شما بریده شود اشتباه مى کنید، و خداوند بهترین روزى دهندگان است.
تعبیر به «لهو» اشاره به طبل و سایر آلات لهوى دارد که، به هنگام ورود قافله تازه وارد به مدینه مى زدند که هم نوعى اخبار و اعلام بود و هم وسیله سرگرمى و تبلیغ کالا، همان گونه که در دنیاى امروز نیز در فروشگاههایى که به سبک غرب است نمونه آن دیده مى شود. تعبیر به (انفضوا) که به معناى پراکنده شدن، انصراف از نماز جمعه و روى آوردن به کاروان است که، در شأن نزول آیه گفته شد: هنگامى که «دحیه» وارد مدینه شد (و او هنوز اسلام را اختیار نکرده بود با صداى طبل و سایر آلات لهو مردم را به بازار فراخواند، مردم مدینه و حتى مسلمانان که در مسجد مشغول استماع خطبه نماز جمعه پیامبر(صلى الله علیه وآله)بودند به سوى او شتافتند، و تنها سیزده نفر به روایتى کمتر از سیزده نفر در مسجد باقى ماندند.
ضمیر در «الیها» به تجارت باز مى گردد، (یعنى به سوى مال التجاره شتافتند) و این به خاطر آن است که، هدف اصلى آنها لهو نبود بلکه، مقدمه اى براى اعلام ورود کاروان و یا سرگرمى و تبلیغ کالا در کنار آن بود. تعبیر به «قائما» نشان مى دهد که پیامبر(صلى الله علیه وآله) خطبه نماز جمعه را ایستاده خوانده، چنان که در حدیثى که از جابربن سمره نقل شده مى گوید: «هرگز رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را در حال خطبه نشسته ندیدم و هر کسى بگوید نشسته خطبه مى خواند تکذیبش کنید».
و نیز روایت شده که از عبدالله بن مسعود پرسیدند: آیا پیامبر(صلى الله علیه وآله) ایستاده خطبه مى خواند؟ گفت: مگر نشنیده اید که خداوند مى گوید: «(وَتَرَکُوکَ قَائِماً); تو را در حال ایستاده رها کردند».
در تفسیر «المنثور» آمده، اوّلین کسى که خطبه نماز جمعه را نشسته خواند معاویه بود.