از جمله گروه هایى که مورد آزمایش پروردگار قرار گرفتند، اصحاب السبت هستند. امتحان سختى از آنها گرفته شد. عدّه زیادى از امتحان شوندگان مردود شده، و تعداد کمى سربلند و سرافراز شدند.
سرگذشت آنها در چند سوره قرآن آمده که مهم تر از همه، آیه 47 سوره نساء و آیات 163 تا 166 سوره اعراف است.
خلاصه داستان آنها به شرح زیر است:
گروهى از یهودیان در کنار دریایى ـ ظاهراً دریاى احمر ـ زندگى مى کردند، نام شهرشان ایله بود، که بعداً ایلات نامیده شد. یکى از مشاغل ساحل نشینان ماهى گیرى است که براى تأمین نیازهاى خانواده و کسب و کار و تجارت به آن مى پردازند.
به آنها دستور داده شد که در روز شنبه، روز تعطیلى و عبادت قوم یهود، ماهى گیرى را تعطیل کرده و بقیّه هفته را به کار ماهى گیرى بپردازند. ماهى ها حیوانات باهوشى هستند، به گونه اى که بعضى از ماهى هاى آزاد موقع تخم ریزى از یک اقیانوس حرکت کرده و چندین هزار کیلومتر را طى مى کنند تا به محلّ تولّدشان برسند، و در آن جا تخم ریزى کنند.
آرى ماهى ها احساس کردند روزهاى شنبه خبرى از صیادها و ماهى گیرها نیست، لذا آزادانه بر روى آب ظاهر مى شدند تا از اکسیژن و نور آفتاب استفاده کافى را ببرند. صیّادان که مى دیدند روز شنبه ماهى هاى فراوانى بر سطح آب ظاهر مى شوند وسوسه شدند. عدّه اى در مقابل وسوسه هاى شیطان مقاومت کرده و تسلیم نشدند و هم چنان ماهى گیرى را در روز شنبه تعطیل کردند. امّا برخى دیگر متوسّل به کلاه شرعى شده، تا هم ماهى ها را از دست ندهند، و هم به خیال خود، با فرمان خدا مخالفت نکرده باشند و حرمت ماهى گیرى در روز شنبه شکسته نشود. برخى از آنها در کنار ساحل گودال هاى وسیعى ایجاد کرده و روز شنبه ورودى آن را باز مى نمودند و هنگامى که ماهى ها وارد آن گودال مى شدند ورودى آب را مى بستند و روزهاى بعد ماهیان حبس شده در آن گودال ها را صید مى کردند. عدّه اى دیگر تورهاى ماهى گیرى را شنبه در آب مى گستراندند و ماهى هاى گرفتار شده در دام را روزهاى دیگر از آب بیرون مى کشیدند!
یهودیان شهر ایلات در برابر این امتحان الهى به سه گروه تقسیم شدند:
الف) گروه اوّل اکثریت گناه کار و خانوادهایشان.
ب) گروه دوم اقلیت ناهیان از منکر که اکثریّت گناه کار را موعظه و نصیحت مى کردند و مى گفتند خداوند شما را با چیزى که دوست دارید آزمایش مى کند، مراقب باشید از این امتحان سرافراز خارج شوید. هر چند اکثریت گناه کار به توصیه هاى ناهیان از منکر گوش نمى دادند امّا آنها خسته و مأیوس نشده و به کار خود ادامه مى دادند.
البتّه این درس عبرتى است براى همه ما که با یک بار گفتن و اثر نکردن مأیوس نشویم، بلکه آن را ادامه دهیم و مدامت داشته باشیم بالاخره تأثیر خواهد کرد. حضرت نوح(علیه السلام) در طول 950 سال پیامبرى خود موفّق شد تنها حدود 80 نفر را خداپرست کند.(1) یعنى براى موحّد کردن هر نفر تقریباً 12 سال زحمت کشید! حال ما با یک بار نهى از منکر کردن، حتّى نسبت به فرزندان و اعضاى خانواده ناامید و مأیوس مى شویم!
ج) گروه سوم بى طرف بودند. آنها به ناهیان از منکر مى گفتند: چرا خودتان را به زحمت مى اندازید؟ آنها را رها کنید، ما را در یک قبر که نمى گذارند! عیسى به دین خود موسى به دین خود! چرا سرى که درد نمى کند دستمال مى بندید! امّا ناهیان از منکر در پاسخ آنها مى گفتند: این کار ما دو فایده دارد: نخست این که ما به فریضه نهى از منکر که از واجبات مهم است عمل کرده ایم، و فرداى قیامت مؤاخذه نخواهیم شد. دیگر این که شاید متنبّه شوند و دست از کار خلاف خویش بردارند.
مدّتى گذشت و عذاب الهى نازل شد. خداوند متعال در آیه 165 سوره اعراف مى فرماید:
«(فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَاب بَئِیس بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ); امّا هنگامى که تذکراتى را که به آنها داده شده بود فراموش کردند، (و لحظه عذاب فرا رسید;) نهى کنندگان از بدى را رهایى بخشیدیم; و کسانى را که ستم کردند، به خاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدى گرفتار ساختیم».
در روایتى آمده: ناهیان از منکر به اکثریّت آلوده و گروه بى تفاوت گفتند: ما نمى توانیم با شما در یک مکان زندگى کنیم، لذا دیوارى میان خود کشیدند. ناهیان از منکر و خانوادهایشان این سوى دیوار، و آن دو گروه در سوى دیگر. بناگاه ناهیان از منکر سر و صدایى را از آن سوى دیوار شنیدند وقتى به آن جا نگریستند مشاهده کردند که تمام آنها به عذاب الهى گرفتار شدند، هم کسانى که دست به حیله شرعى زدند و هم گروهى که بى طرف بوده و با سکوت خود، کار گروه اوّل را تأیید کردند.(2)

(1). تفسیر البرهان، ج 3، ص 105، ح 5093.
(2). کافى، ج 8، ص 158، ح 151 .