در آیات قبل، اشاره اى به مجازات سخت کفار معاند، و دشمنان حق شده بود، و در آیات مورد بحث، به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره مى کند، نخست، مى فرماید: «مسلماً رستگار مى شود کسى که خود را تزکیه کند»
(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّى).

«و نام پروردگارش را به یاد آورد و به دنبال آن نماز بخواند» (وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى).
به این ترتیب، عامل فلاح و رستگارى و پیروزى و نجات را سه چیز مى شمرد: «تزکیه»، «ذکر نام خداوند» سپس «به جا آوردن نماز».
در این که منظور از «تزکیه» چیست؟ تفسیرهاى گوناگونى ذکر کرده اند:
نخست این که: منظور پاکسازى روح از شرک است، به قرینه آیات قبل، و نیز به قرینه این که مهم ترین پاکسازى همان پاکسازى از شرک است.
دیگر این که: منظور، پاکسازى دل از رذائل اخلاقى و انجام اعمال صالح است، به قرینه آیات فلاح در قرآن مجید از جمله آیات آغاز سوره «مؤمنون» که فلاح را در گرو اعمال صالح مى شمرد، و به قرینه آیه 9 سوره «شمس» که بعد از ذکر مسأله تقوا و فجور مى فرماید: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها: «رستگار شد کسى که نفس خود را از فجور و اعمال زشت پاک کرد و به زینت تقوا بیاراست».
دیگر این که: منظور «زکات فطره» در روز عید فطر است، که نخست باید زکات را پرداخت و بعد نماز عید را به جا آورد، چنان که در روایات متعددى از امام صادق(علیه السلام) این معنى نقل شده است.(1)
همین معنى، در منابع اهل سنت از امیر مؤمنان على(علیه السلام) روایت شده.(2)
در اینجا این سؤال مطرح است که: سوره «اعلى» سوره «مکّى» است، و در «مکّه» نه زکات فطره مقرر شده بود، و نه روزه ماه مبارک، و نه مراسم نماز عید فطر؟
در پاسخ این سؤال، بعضى گفته اند: هیچ مانعى ندارد آغاز این سوره در «مکّه» نازل شده باشد و پایانش در «مدینه».
این احتمال نیز قویّاً وجود دارد که: تفسیر فوق از قبیل بیان یک مصداق روشن و تطبیق آیه بر فرد واضح باشد.
بعضى نیز «تزکیه» را در اینجا به معنى دادن صدقه مالى دانسته اند.
مهم این است که: «تزکیه» معنى وسیعى دارد که همه این مفاهیم را در بر مى گیرد، هم پاکسازى روح از آلودگى شرک، هم پاکسازى از اخلاق رذیله، هم پاکسازى عمل از محرمات، و هر گونه ریا، و هم پاکسازى مال و جان به وسیله دادن زکات در راه خدا; زیرا طبق آیه: خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیْهِمْ بِها: «از اموال آنها صدقه اى (زکات) بگیر تا آنها را به وسیله آن پاکسازى و تزکیه کنى»(3) دادن زکات سبب پاکى روح و جان است.
بنابراین، تمام تفسیرها ممکن است در معنى گسترده آیه، جمع باشد.
قابل توجه این که: در آیات فوق، نخست سخن از تزکیه و بعد ذکر پروردگار و سپس نماز است.
به گفته بعضى از مفسران، مراحل عملى مکلف سه مرحله است:
نخست، «ازاله عقائد فاسد از قلب»، سپس «حضور معرفة اللّه و صفات و اسماء او در دل»، و سوم «اشتغال به خدمت»، آیات فوق در سه جمله کوتاه به این سه مرحله اشاره کرده است.(4)
این نکته نیز قابل توجه است که: «نماز» را فرع بر «ذکر پروردگار» مى شمرد، این به خاطر آن است که: تا به یاد او نیفتد و نور ایمان در دل او پرتوافکن نشود، به نماز نمى ایستد، به علاوه، نمازى ارزشمند است که توأم با ذکر او و ناشى از یاد او باشد، و این که بعضى ذکر پروردگار را تنها به معنى «اللّه اکبر» یا «بسم اللّه الرحمن الرحیم» که در آغاز نماز گفته مى شود، تفسیر کرده اند، در حقیقت بیان مصداق هائى از آن است.

سپس، به عامل اصلى انحراف از این برنامه فلاح و رستگارى اشاره کرده، مى افزاید: «بلکه شما حیات دنیا را مقدم مى دارید» (بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا).

«در حالى که آخرت بهتر و پایدارتر است» (وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقى).
و این، در حقیقت همان مطلبى است که در احادیث نیز آمده: حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلِّ خَطِیئَة: «محبت دنیا سرچشمه هر گناهى است».(5)
در حالى که، هیچ عقلى اجازه نمى دهد انسان «سراى باقى» را به «متاع فانى» بفروشد، و این لذات مختصر و آمیخته با انواع درد و رنج را بر آن همه نعمت جاویدان و خالى از هرگونه ناملائمات مقدم بشمرد.

و سرانجام، در پایان سوره، مى فرماید: «این دستوراتى که گفته شد، منحصر به این کتاب آسمانى نیست، بلکه در صحف و کتب پیشین نیز آمده است» (إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولى).

«صحف و کتب ابراهیم، و موسى» (صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى).(6)
در این که مشار الیه «هذا» چیست؟ نظرات گوناگونى وجود دارد:
جمعى گفته اند: اشاره به دستورات اخیر در زمینه «تزکیه»، «نماز» و «مقدم نشمردن حیات دنیا بر آخرت» است; چرا که اینها از اساسى ترین تعلیمات همه انبیاء بوده، و در تمام کتب آسمانى آمده است.
بعضى دیگر آن را اشاره به تمام «سوره» مى دانند; چرا که از توحید شروع مى شود، و با نبوت ادامه مى یابد، و به برنامه هاى عملى ختم مى شود.
به هر حال، این تعبیر نشان مى دهد: محتواى پر اهمیت این سوره، یا خصوص آیات اخیر، از اصول اساسى عالم ادیان، و از تعلیمات بنیادى همه انبیاء و پیامبران است، و این خود نشانه اى است از عظمت سوره و از اهمیت این تعلیمات.
«صُحُف» جمع «صحیفه» در اینجا به معنى لوح، یا صفحه اى است که چیزى بر آن مى نویسند.
آیات فوق، نشان مى دهد: حضرت ابراهیم(علیه السلام) و موسى(علیه السلام) نیز داراى کتاب هاى آسمانى بوده اند.
در روایتى از «ابوذر» مى خوانیم که مى گوید: به پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) عرض کردم انبیاء چند نفر بودند؟
فرمود: یک صد و بیست و چهار هزار نفر.
گفتم: رسولان آنها چند نفر بودند؟
فرمود: سیصد و سیزده نفر، و بقیه فقط «نبى» بودند.
عرض کردم: آدم، نبى بود؟
فرمود: بله، خداوند با او سخن گفت و او را با دست خود آفرید.
سپس پیامبر(صلى الله علیه وآله) افزود، اى «ابوذر»! چهار نفر از انبیاء عرب بودند: هود و صالح و شعیب و پیامبر تو.
گفتم: اى رسول خدا! خداوند چند کتاب نازل فرمود؟
فرمود: صد و چهار کتاب، ده کتاب بر «آدم»، پنجاه کتاب بر «شیث»، سى کتاب بر «اخنوخ» یعنى «ادریس»، و او نخستین کسى است که با قلم نوشت و بر «ابراهیم» ده کتاب و نیز تورات و انجیل و زبور و فرقان را (بر موسى و مسیح و داود و پیامبر اسلام نازل کرد).(7)
تعبیر به «الصُّحُفِ الْأُولى» در مورد کتاب هاى ابراهیم و موسى در برابر صحف اخیر است که بر حضرت مسیح و پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نازل شده است.

1 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 556، احادیث 19 و 20.
2 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 110 ـ تفسیر «کشاف»، جلد 4، صفحه 740.
3 ـ توبه، آیه 103.
4 ـ تفسیر «فخر رازى»، جلد 31، صفحه 147.
5 ـ این حدیث با عبارات مختلف از «امام صادق»(علیه السلام) و «امام سجاد» على بن الحسین(علیه السلام)، بلکه از همه انبیاء نقل شده است، و این دلیل بر اهمیت فوق العاده آن است (نور الثقلین، جلد 5، صفحات 556 و 557).
6 ـ ممکن است «صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى» توضیحى براى «الصُّحُفِ الأُولى» باشد، این احتمال نیز وجود دارد که بیان و مصداق روشن آن باشد، در صورت اول، همه کتب انبیاى پیشین را شامل مى شود، و در صورت دوم، تنها صحف ابراهیم و موسى را.
7 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 476.