در تعقیب بحثى که در آیات گذشته درباره کم فروشان، و رابطه گناه با عدم ایمان راسخ به روز رستاخیز، آمده بود، در این آیات، به گوشه اى از سرنوشت بدکاران و فاجران در آن روز اشاره مى کند.
نخست مى فرماید: «چنین نیست که آنها درباره رستاخیز مى پندارند که حساب و کتابى در کار نیست، بلکه نامه اعمال فاجران در سجین است» (کَلاّ إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّین).

«تو چه مى دانى سجّین چیست»؟ (وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ).

«نامه اى است رقم زده شده» (کِتابٌ مَرْقُومٌ).
در تفسیر این آیات عمدتاً دو نظریه وجود دارد:
1 ـ منظور از کتاب، همان نامه اعمال انسان ها است که هیچ کار کوچک و بزرگ و صغیره و کبیره اى نیست، مگر این که آن را احصا کرده، و همه چیز بى کم و کاست در آن ثبت است.
و منظور از «سجّین»، کتاب جامعى است که نامه اعمال همه انسان ها به طور مجموعى در آن گرد آورى شده، و به تعبیر ساده، مانند دفتر کلى است که حساب هر یک از بستانکاران و بدهکاران را در صفحه مستقلى در آن ثبت مى کنند، منتها از این آیات و آیات بعد استفاده مى شود، اعمال همه بدکاران در یک کتاب به نام «سجّین»، و اعمال همه نیکوکاران و ابرار در یک کتاب دیگر به نام «علیین»، جمع آورى مى شود.
«سِجِّیْن» از ماده «سجن» به معنى «زندان و حبس» گرفته شده، و معانى مختلفى دارد: زندان سخت و شدید، هر موجود صلب و محکم، وادى بسیار هولناکى در قعر جهنم، محلى که نامه هاى اعمال بدکاران در آنجا گذارده مى شود، و آتش دوزخ.(1)
«طریحى» در «مجمع البحرین» در ماده «سجن» مى گوید: وَ فِى التَّفْسِیْرِ هُوَ کِتابٌ جامِعُ دِیْوانِ الشَّرِّ دَوَّنَ اللّهُ فِیْهِ أَعْمالَ الْکَفَرَةِ وَ الْفَسَقَةِ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ:
«در تفسیر آمده است: سجّین، کتابى است جامع دیوان بدى ها که خداوند اعمال کافران و فاسقان جن و انس را در آن تدوین کرده است» (طریحى روشن نساخته که منظور از این تفسیر کدام تفسیر است، از معصوم است یا از غیر او).
قرائنى که این تفسیر را تأئید مى کند، عبارت است از:
1 ـ تعبیر به «کتاب» در قرآن مجید، در این گونه موارد غالباً به معنى نامه اعمال است.
2 ـ آیه اخیر، که به صورت تفسیر براى «سجّین» ذکر شده مى فرماید: آن کتابى است رقم زده شده، و این که بعضى، آیه را تفسیر «سجّین» نگرفته اند مسلماً بر خلاف ظاهر است.
3 ـ بعضى گفته اند: «سجّین» و «سجّیل» یک معنى دارد، و مى دانیم «سِجِلّ» (به کسر سین و جیم و تشدید لام) به معنى کتاب بزرگ است.(2)
4 ـ از آیات دیگر قرآن استفاده مى شود: اعمال انسان در چند کتاب ثبت و ضبط مى شود، تا به هنگام حساب هیچ گونه عذر و بهانه اى براى هیچ کس باقى نماند.
نخست، نامه اعمال شخصى است که در قیامت به دست صاحبان آنها داده مى شود، نیکوکاران به دست راستشان، و بدکاران به دست چپشان، و در آیات قرآن بسیار به آن اشاره شده است.
دوم، کتابى است که مى توان آن را نامه اعمال امت ها، نام گذارد، که در آیه 28 سوره «جاثیه» به آن اشاره شده: کُلُّ أُمَّة تُدْعى إِلى کِتابِها: «روز قیامت هر امتى به نامه اعمالش فرا خوانده مى شود».
سوم، نامه اعمال عمومى همه بدکاران و نیکوکاران است که در آیات مورد بحث و آیات آینده، به عنوان «سجّین» و «علیین» از آن نام برده شده.
خلاصه، طبق این تفسیر «سجّین» همان دیوان کلّ است، که نامه اعمال همه بدان در آن جمع مى باشد، و تعبیر از آن به عنوان «سجّین»، شاید به خاطر این باشد که: محتویات این دیوان سبب زندانى شدن آنها در جهنم است، یا خود این دیوان در قعر جهنم جاى دارد، به عکس کتاب ابرار و نیکان که در اعلى علیین بهشت است.
2 ـ تفسیر دوم این است که: «سجّین» به همان معنى مشهور و معروف یعنى «دوزخ» است، که زندان عظیمى است براى همه بدکاران، و یا محل سختى از دوزخ مى باشد، و منظور از «کتاب فجار» همان سرنوشتى است که براى آنها رقم زده شده.
بنابراین، معنى آیه چنین است: «سرنوشت مقرّر و مسلّم بدکاران در جهنم است» و استعمال کلمه «کتاب» در این معنى در قرآن کم نیست، مانند آیه 24 سوره «نساء» بعد از آن که مى فرماید: زنان شوهر دار بر شما حرام است، مى افزاید: کِتابَ اللّهِ عَلَیْکُم: «این حکم (و احکام قبل از آن) احکامى است که خداوند بر شما مقرر داشته است».
و در آیه 75 «انفال» مى خوانیم: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْض فِى کِتابِ اللّهِ: «خویشاوندان نسبت به یکدیگر در احکامى که خداوند مقرر داشته (از دیگران) سزاوارترند».
مطلبى که این تفسیر را تأئید مى کند این است: «سجّین» به همان معنى معروفش که در اخبار و آثار اسلامى از آن یاد شده، یعنى «جهنم»، تفسیر گردیده.
در تفسیر «على بن ابراهیم» نیز آمده است: معنى «إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّین» آن است که: «آنچه براى آنها از عذاب مقرر داشته شده در سجین (دوزخ) است».
در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) نیز مى خوانیم: أَلسِّجِّیْنُ الْأَرْضُ السّابِعَةُ وَ عِلِیُّونَ السَّماءُ السّابِعَةُ: «سجین زمین هفتم و علیین آسمان هفتم است (اشاره به پائین ترین و برترین مکان است)».(3)
از روایات متعددى نیز استفاده مى شود: اعمالى که لایق قرب خدا نیست سقوط مى کند، و در سجین قرار مى گیرد، چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)آمده است: إِنَّ الْمَلَکَ لَیَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً فَإِذا صَعِدَ بِحَسَناتِهِ یَقُولُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اجْعَلُوها فِی سِجِّین إِنَّهُ لَیْسَ إِیّایَ أَرادَ فِیها!:
«گاه مى شود که فرشته، عمل بنده اى را با خوشحالى و سرور به آسمان بالا مى برد، هنگامى که حسنات او را بالا برد، خداوند عز و جل مى فرماید: آن را در سجین قرار دهید که او هدفش جلب رضاى من نبوده»!.(4)
از مجموع این روایات، بر مى آید: «سجّین» مکانى است بسیار پست در دوزخ که اعمال یا نامه اعمال بدکاران را در آن مى نهند، یا سرنوشت آنها گرفتار شدن در آن زندان است.
مطابق این تفسیر، جمله «کِتابٌ مَرْقُوم» تأکیدى است بر جمله «إِنَّ کِتابَ الفُجّارِ لَفِی سِجِّین» (نه این که تفسیرى براى سجین باشد) یعنى این مجازاتى است براى آنها رقم زده شده و قطعى و حتمى.
«مَرْقُوم» از ماده «رقم» (بر وزن زخم) به معنى خط درشت است، و از آنجا که خطوط درشت و روشن خالى از ابهام است، ممکن است این تعبیر اشاره به قطعى بودن و خالى از ابهام بودن باشد، چیزى که نه هرگز محو مى شود و نه فراموش مى گردد.
جمع میان این دو تفسیر، نیز مانعى ندارد; چرا که سجّین در تفسیر اول به معنى دیوان کل اعمال بدکاران، و در تفسیر دوم به معنى دوزخ یا قعر زمین است، و معلوم است که اینها علت و معلول یکدیگرند، یعنى هنگامى که نامه عمل انسان در دیوان کل اعمال بدکاران قرار گرفت، همان سبب مى شود که او را به پست ترین مقام و قعر دوزخ بکشاند.

در آخرین آیه مورد بحث، با یک جمله تکان دهنده، به عاقبت شوم منکران معاد اشاره کرده، مى فرماید: «واى در آن روز بر تکذیب کنندگان» (وَیْلٌ یَوْمَئِذ لِلْمُکَّذِّبِینَ).
تکذیبى که سرچشمه انواع گناهان و از جمله کم فروشى و ظلم است، در آیه نخست فرمود: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِیْن» و در اینجا مى فرماید: «وَیْلٌ یَوْمَئِذ لِلْمُکَّذِّبِینَ» تعبیرى که در عین فشرده بودن، اشاره به انواع عذاب هاى دردناک و مصائب هولناک مى کند.
قابل توجه این که: در آیه نخست، سخن از «مطففین» (کم فروشان) است، و بعداً سخن از «فجار» (بدکاران)، و در آیه اخیر از «مکذّبین» (منکران قیامت)، و این به خوبى نشان مى دهد که: در میان این اعتقاد و آن اعمال، رابطه نزدیکى بر قرار است که در آیات آینده به طور روشن ترى منعکس شده است.

1 ـ «لسان العرب»، ماده «سجن».
2 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 70 و «مجمع البحرین» ماده «سجل».
3 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 530، حدیث 15 ـ «بحار الانوار»، جلد 55، صفحه 51.
4 ـ همان مدرک، حدیث 19 ـ «کافى»، جلد 2، صفحه 294 (با اندکى تفاوت).