علاوه بر آنچه در آیات فوق آمده، از روایات اسلامى نیز به خوبى استفاده مى شود: ممکن است آثارى از انسان باقى بماند که برکات یا عواقب سوئش تا سال هاى متمادى و حتى تا دامنه قیامت به او برسد.
چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: لَیْسَ یَتْبَعُ الرَّجُلَ بَعْدَ مَوْتِهِ مِنَ الْاَجْرِ إِلاّ ثَلاثُ خِصال: صَدَقَةٌ أَجْراهَا فِی حَیاتِهِ، فَهِیَ تَجْرِی بَعْدَ مَوْتِهِ، وَ سُنَّةُ هُدىً سَنَّها، فَهِیَ تُعْمَلُ بِها بَعْدَ مَوْتِهِ، وَ وَلَدٌ صالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ:
«بعد از مرگ انسان پرونده اعمال او بسته مى شود، و اجر و پاداشى به او نمى رسد مگر از سه طریق: بناها و اشیاء مفیدى که براى استفاده مردم از خود به یادگار گذارده، و بعد از او جریان خود را طى مى کند، و سنت هدایتگرى که آن را به وجود آورده، و بعد از مرگ او به آن عمل مى شود، و فرزند صالحى که براى او استغفار مى کند».(1)
در روایت دیگرى، این امور شش چیز شمرده شده که به حال مؤمنان بعد از موتشان مفید است: فرزند صالح، قرآنى که آن را تلاوت مى کند، چاهى که حفر کرده، درختى که غرس نموده، تهیه آب، و سنت حسنه اى که بعد از او باقى مى ماند و مورد توجه قرار مى گیرد.(2)
در بعضى از روایات، روى علم و دانشى که از انسان در میان مردم نیز مى ماند تکیه شده است.(3)
مخصوصاً در مورد سنت نیک و بد، روایات متعددى داریم که به مردم هشدار مى دهد، مراقب باشند که بر اثر اعمال آنها چگونه سنتى در میان مردم باقى مى ماند.
مرحوم «طبرسى» در ذیل آیات مورد بحث، حدیثى به این مضمون نقل مى کند که: روزى شخصى در محضر پیامبر(صلى الله علیه وآله) برخاست و از مردم تقاضاى کمک کرد، همگى خاموش شدند، در این موقع یکى از اصحاب چیزى به سائل داد، بقیه نیز از او پیروى کرده و به مرد فقیر کمک مى کردند، پیغمبر(صلى الله علیه وآله)فرمود: مَنِ اسْتَنَّ خَیْراً فَاسْتُنَّ بِهِ فَلَهُ أَجْرُهُ، وَ مِثْلُ أُجُورِ مَنِ اتَّبَعَهُ، غَیْرَ مُنْتَقَص مِنْ أُجُورِهِمْ، وَ مَنِ اسْتَنَّ شَرّاً فَاسْتُنَّ بِهِ فَعَلَیْهِ وِزْرُهُ، وَ مِثْلُ أَوْزارِ مَنِ اتَّبَعَهُ غَیْرَ مُنْتَقَص مِنْ أَوْزارِهِمْ:
«کسى که سنت نیکى بگذارد و دیگران به او اقتدا کنند پاداش خود را دارد، و همانند پاداش کسانى که از او پیروى کرده اند، بى آن که از اجر آنها کاسته شود، و کسى که سنت بدى بگذارد و از آن پیروى کنند، گناه خود را دارد و همانند گناهان کسانى که از او پیروى کرده اند، بى آن که از گناهان آنها چیزى کاسته شود»، در اینجا بود که «حذیفه» یکى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله) آیه «عَلِمَتْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ» را تلاوت کرد.(4)
امیر مؤمنان على(علیه السلام) نیز مى فرماید: فَکَیْفَ بِکُمْ لَوْ تَناهَتْ بِکُمُ الْاُمُورُ وَ بُعْثِرَتِ الْقُبُورُ هُنالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْس ما أَسْلَفَتْ وَ رُدُّوا إِلَى اللّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقُّ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ: «چگونه خواهید بود آنگاه که همه امور پایان پذیرد، قبرها زیر و رو شود، و همه شما در عرصه محشر حاضر شوید، آنجا است که هر کس هر عملى را قبلاً انجام داده مى آزماید، و همگى به سوى خداوند که مولا و سرپرست حقیقى آنها است باز مى گردند، و کسانى را که به دروغ همتاى او قرار دادند از خاطر آنها مى رود».(5)
این آیات و روایات، ابعاد مسئولیت انسان را در برابر اعمالش از دیدگاه اسلام منعکس مى کند و نشان مى دهد: تا چه حد هر انسانى در مقابل اعمال خویش مسئول است، تا آنجا که ممکن است بعد از گذشتن هزاران سال آثارش براى او پاداشى نیک بیافریند، یا وزر و لعن و گناه به بار آورد.
در این زمینه در جلد 11، صفحات 206 تا 208 (ذیل آیه 25 سوره نحل) نیز بحث کرده ایم.

1 و 2 ـ «بحار الانوار»، جلد 71، صفحه 257.
3 ـ «منیة المرید»، صفحه 11.
4 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 449.
5 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 226.