در آیات گذشته، این حقیقت روشن شد که: قرآن مجید کلام خدا است; چرا که محتوایش نشان مى دهد: گفتار شیطانى نیست بلکه سخن رحمانى است، که به وسیله پیک وحى خدا با قدرت و امانت کامل بر پیامبرى که در نهایت اعتدال عقل است نازل شده، پیامبرى که در ابلاغ رسالت هرگز بخل نورزیده، و آنچه به او تعلیم شده بى کم و کاست بیان کرده است.
در آیات مورد بحث، مخالفان را به خاطر عدم پیروى از این کلام بزرگ، مورد توبیخ قرار مى دهد، و با یک استفهام توبیخى مى گوید: «با این حال شما به کجا مى روید»؟ (فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ).
چرا راه راست را رها کرده، به بیراهه گام مى نهید؟ و چرا پشت به این چراغ فروزان نموده، رو به سوى تاریکى مى روید؟! مگر دشمن سعادت و سلامت خویش هستید؟
* * *
و مى افزاید: «این قرآن جز تذکر براى جهانیان نیست» (إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ).
همه را اندرز مى دهد، هشدار مى دهد، تا از خواب غفلت بیدار شوند.
* * *
و از آنجا که براى هدایت و تربیت، تنها «فاعلیتِ فاعل» کافى نیست، بلکه «قابلیتِ قابل» نیز شرط است، در آیه بعد مى افزاید: «قرآن مایه بیدارى است براى کسانى از شما که بخواهند راه مستقیم را بپویند» (لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ).
قابل توجه این که: در آیه قبل مى گوید: «قرآن مایه ذکر و بیدارى براى همه جهانیان است و در این آیه، تنها گروه خاصى را ذکر مى کند، همانها که تصمیمى بر قبول هدایت و پیمودن راه راست گرفته اند، این تفاوت به خاطر آن است که آیه قبل عمومیت این فیض الهى را بیان مى کند، و این آیه شرط بهره گیرى از این فیض را، و تمام مواهب عالم چنین است که اصل فیض، عام است، ولى استفاده از آن مشروط به اراده و تصمیم است.
شبیه همین معنى در آیه 2 سوره «بقره» آمده است: ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ: «این کتاب هیچ گونه تردیدى در آن نیست، و مایه هدایت پرهیزگاران است».
به هر حال، این آیه از آیاتى است که نشان مى دهد: خداوند انسان را آزاد و مختار آفریده، و تصمیم نهائى براى پیمودن راه حق و باطل با خود او است.
تعبیر به «یَسْتَقِیم» تعبیر جالبى است که نشان مى دهد راه اصلى که در پیش روى انسان قرار دارد، راه مستقیم هدایت و سعادت است، و بقیه راه ها همه انحرافى است، تمامى نیروهاى درون و برون انسان همه بسیج شده اند که او را در این راه مستقیم به حرکت در آورند، و اگر افراط و تفریطها، وسوسه هاى شیطانى، و تبلیغات گمراه کننده در کار نباشد، انسان با نداى فطرت در همین مسیر مستقیم گام مى نهد، مى دانیم خط مستقیم همیشه نزدیک ترین راه به مقصد است.
* * *
اما از آنجا که تعبیر به مشیت و اراده انسان ممکن است این توهم را ایجاد کند که: انسان چنان آزاد است که هیچ نیازى در پیمودن این راه به خداوند و توفیق الهى ندارد، در آیه بعد که آخرین آیه این سوره است به بیان نفوذ مشیت پروردگار پرداخته مى فرماید: «شما اراده نمى کنید مگر این که خداوندى که پروردگار جهانیان است بخواهد» (وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ).
در حقیقت، مجموع این دو آیه، همان مسأله دقیق و ظریف «امر بین الامرین» را بیان مى کند:
از یکسو، مى گوید: تصمیم گیرى به دست شما است.
از سوى دیگر، مى گوید: تا خدا نخواهد شما نمى توانید تصمیم بگیرید، یعنى اگر شما مختار و آزاد آفریده شده اید این اختیار و آزادى نیز از ناحیه خدا است، او خواسته است که شما چنین باشید.
انسان در اعمال خود، نه مجبور است، و نه صد در صد آزاد، نه طریقه «جبر» صحیح است و نه طریقه «تفویض»، بلکه هر چه او دارد، از عقل و هوش و توانائى جسمى و قدرت تصمیم گیرى، همه از ناحیه خدا است، و همین واقعیت است که او را از یکسو دائماً نیازمند به خالق مى سازد، و از سوى دیگر، به مقتضاى آزادى و اختیارش به او تعهد و مسئولیت مى دهد.
تعبیر به «رَبُّ الْعالَمِینَ» به خوبى نشان مى دهد که: مشیت الهى نیز در مسیر تربیت و تکامل انسان و همه جهانیان است، او هرگز نمى خواهد کسى گمراه شود، یا گناه کند و از جوار قرب خدا دور افتد، او به مقتضاى ربوبیتش همه کسانى را که بخواهند در مسیر تکامل گام بردارند، یارى مى دهد.
عجب این که: طرفداران مسلک جبر تنها به آیه دوم چسبیده اند، در حالى که طرفداران تفویض نیز ممکن است به آیه اول متوسل شوند، این جداسازى آیات از یکدیگر که غالباً معلول پیش داورى هاى نادرست است، مایه گمراهى است، آیات قرآن را باید در کنار هم گذاشت، و از مجموع استفاده کرد.
جالب این که: بعضى از مفسران نقل کرده اند: وقتى آیه اول (لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ) نازل شد، «ابوجهل» که عملاً از طرفداران عقیده تفویض بود، گفت: خوب شد، همه اختیارات با ما است، و اینجا بود که آیه دوم نازل گردید (وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ).(1)
* * *
خداوندا! مى دانیم پیمودن راه حق جز با توفیق تو میسر نمى شود، ما را در پیمودن این راه موفق دار!
پروردگارا! ما آرزو کرده ایم که در راه هدایت گام بگذاریم، تو نیز اراده فرما که دست ما را در این راه بگیرى!
بارالها! صحنه محشر و دادگاه عدل تو، بسیار هولناک و نامه اعمال ما از حسنات خالى است، ما را در پناه عفو و فضلت جاى ده، نه در برابر میزان عدالت!
آمِیْنَ یا رَبَّ العالَمِیْنَ
پایان سوره تکویر(2)
* * *
1 ـ «روح المعانى»، جلد 30، صفحه 62 و «روح البیان»، جلد 10، صفحه 354.
2 ـ تصحیح: 16 / 3 / 1383.
