به دنبال بحثى که در آیات گذشته در مورد مرحله اول رستاخیز، یعنى مرحله ویرانى این جهان آمده بود، در آیات مورد بحث، به مرحله دوم آن، یعنى بروز و ظهور عالم دیگر و حسابرسى اعمال، اشاره مى کند.
نخست مى فرماید: «و در آن هنگام که نامه هاى اعمال گشوده شود» (وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ).
«صُحُف» جمع «صحیفه» در اصل، به معنى چیز گسترده است، مانند صفحه صورت، و سپس به الواح و کاغذهائى که روى آن مطالبى را مى نویسند اطلاق شده است.
گشوده شدن نامه هاى اعمال در قیامت، هم، در برابر چشم صاحبان آنها است ، تا بخوانند و خودشان به حساب خود برسند، همان گونه که در سوره «اسراء»، آیه 14 آمده است: «إِقرَأْ کِتابَکَ کَفى بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیْباً».
و هم، در برابر چشم دیگران، که خود تشویقى است براى نیکوکاران و مجازات و رنجى است براى بدکاران.
* * *
پس از آن، مى افزاید: «و در آن زمان که پرده از روى آسمان بر گرفته شود» (وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ).
«کُشِطَتْ» از ماده «کشط» (بر وزن کشف) در اصل چنان که «راغب» در «مفردات» مى گوید: به معنى «کندن پوست حیوان» است، و بنا به گفته «ابن منظور» در «لسان العرب» به معنى بر داشتن پرده از روى چیزى نیز آمده است، و لذا هنگامى که ابرها پاره شوند و متفرق گردند این تعبیر به کار مى رود.
و منظور از آن در آیه مورد بحث، این است: پرده هائى که در این دنیا بر جهان ماده و عالم بالا افکنده شده، و مانع از آن است که مردم فرشتگان یا بهشت و دوزخ ـ که درون این جهان است ـ را ببینند، کنار مى رود، و انسان ها حقایق عالم هستى را مى بینند، و همان طور که در آیات بعد مى آید، دوزخ شعله ور، و بهشت به انسان ها نزدیک مى گردد.
آرى، روز قیامت «یومُ البُروز» است، حقایق اشیاء در آن روز ظاهر و آشکار مى گردد، و پرده از آسمان برداشته مى شود.
مطابق این تفسیر، آیه فوق ناظر به حوادث مرحله دوم رستاخیز، یعنى مرحله باز گشت انسان ها به زندگى و حیات نوین است، آیات قبل و بعد نیز ناظر به همین معنى است، و این که بسیارى از مفسران آن را به معنى درهم پیچیده شدن آسمان ها، و ناظر به حوادث مرحله اول رستاخیز یعنى فناى جهان دانسته اند، بسیار بعید به نظر مى رسد; زیرا نه موافق معنى ریشه اى «کُشطت» مى باشد که به معنى پوست کندن و پرده بر گرفتن است، و نه با نظم آیات قبل و بعد سازگار است.
* * *
لذا، در آیه بعد مى فرماید: «و در آن هنگام که دوزخ فروزان و شعلهور گردد» (وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ).
مطابق آیه: وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ: «دوزخ به کافران احاطه دارد»(1)جهنم هم امروز موجود است، ولى پرده ها و حجابهاى عالم دنیا مانع از مشاهده آن است، همان گونه که مطابق بسیارى از آیات قرآن، بهشت نیز هم اکنون آماده براى پرهیزکاران است.(2)
* * *
و نیز به همین دلیل، در آیه بعد مى فرماید: «و در آن زمان که بهشت به پرهیزگاران نزدیک شود» (وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ).
همین معنى در آیه 90 سوره «شعراء» نیز آمده است، با این تفاوت که در اینجا تصریح به نام «متقین» نشده و در آنجا تصریح شده است.
«أُزْلِفَتْ» از ماده «زلف» (بر وزن حرف) و «زُلْفى» (بر وزن کبرى) به معنى قرب و نزدیکى است، ممکن است منظور نزدیکى مکانى باشد، یا زمانى، یا از نظر اسباب و مقدمات، و یا همه اینها، یعنى بهشت هم از نظر مکان به مؤمنان نزدیک مى شود، هم از نظر زمان ورود و هم اسباب و وسائلش در آنجا سهل و آسان است.
قابل توجه این که: نمى گوید: نیکوکاران به بهشت نزدیک مى شوند، بلکه مى گوید: بهشت را به آنها نزدیک مى سازند، و این محترمانه ترین تعبیرى است که در این زمینه ممکن است.
همان گونه که گفتیم: بهشت و جهنم هم اکنون وجود دارند، اما در آن روز بهشت نزدیک تر و دوزخ از هر زمان شعله ورتر مى گردد.
* * *
و بالاخره، در آخرین آیه مورد بحث، که در حقیقت مکمل تمام آیات گذشته و جزایى براى جمله هاى شرطیه است که در دوازده آیه قبل آمده مى فرماید: «در آن موقع هر کس مى داند چه چیزى را حاضر کرده است»! (عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ).
و این تعبیر، به خوبى نشان مى دهد: همه اعمال انسان ها در آنجا حاضر مى شود، و علم و آگاهى آدمى نسبت به آنها علمى توأم با شهود و مشاهده خواهد بود.
این حقیقت، در آیات متعدد دیگرى از قرآن نیز آمده است: در آیه 49 سوره «کهف» مى خوانیم: «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً» و در آخرین آیات سوره «زلزال» آمده است: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً یَرَهُ: «هر کس به اندازه ذره اى کار نیک کرده باشد آن را مى بیند * و هر کس به اندازه ذره اى کار بد کرده باشد آن را مى بیند».
این آیه نیز، بیانگر تجسم اعمال است و این که اعمال انسان ها که ظاهراً در این جهان نابود مى شود، هرگز نابود نشده، و در آن روز به صورت هاى مناسبى مجسم مى گردد و در عرصه محشر حاضر مى شود.
* * *
1 ـ توبه، آیه 49.
2 ـ آل عمران، آیه 133 ـ حدید، آیه 21.
