تعبیراتى که در آیات کوتاه و پر طنین این سوره آمده، برنامه جامعى براى خودسازى است:
1 ـ از یکسو، به انسان دستور مى دهد: براى درهم شکستن کبر و غرور به آغاز آفرینش خود باز گردد، و ببیند چگونه از نطفه بى ارزشى آفریده شده؟ و مى دانیم یکى از بزرگترین موانع راه خودسازى همین کبر و غرور است.
2 ـ از سوى دیگر، هدایت هاى الهى را به عنوان بهترین زاد و توشه این راه معرفى مى کند، اعم از هدایت هائى که از طریق وحى و رهنمودهاى انبیاء و اولیاء سرچشمه مى گیرد، و هدایت هائى که از طریق عقل و بررسى قوانین و نظامات عالم تکوین حاصل مى شود.
3 ـ سپس، به انسان دستور مى دهد: به غذاى جسمانیش خوب بنگرد، چشمانش را بگشاید و ببیند این خالق رحیم و مهربان چگونه انواع مواد غذائى دانه ها و میوه ها را از این خاک تیره براى او آفریده، و در برابر ربوبیتش سر تعظیم فرود آورد، نه تنها به ساختمان تکوینى این مواد غذائى بنگرد، بلکه چگونگى تحصیل آن را نیز مورد توجه قرار دهد; چرا که غذاى پاک و حلال یکى از پایه هاى مهم خودسازى است.
4 ـ به طریق اولى، باید به غذاى روحش بنگرد که از کدامین سرچشمه تراوش کرده، سر چشم هاى پاک یا آلوده؟ چرا که تعلیمات ناسالم و تبلیغات گمراه کننده، همچون غذاى مسمومى است که حیات معنوى انسان را به خطر مى افکند.
عجب این که: بعضى از مردم در مورد غذاى جسم بسیار سختگیر و موشکافند، ولى در غذاى روحشان بى اعتنا، هر کتاب فاسد و مفسدى را مى خوانند، به هر گونه تعلیمات گمراه کننده گوش فرامى دهند، و براى غذاى روحشان هیچ قید و شرطى قائل نیستند.
در حدیثى از امیر مؤمنان على(علیه السلام)مى خوانیم: ما لِى أَرَى النّاسَ إِذا قَرُبَ إِلَیْهِمُ الطَّعامُ لَیْلاً تَکَلَّفُوا إِنارَةَ الْمَصابِیْحِ، لِیُبْصِرُوا ما یُدْخِلُونَ بُطُونَهُمْ، وَ لایَهْتَمُّونَ بِغَذاءِ النَّفْسِ، بِأَنْ یُنِیْرُوا مَصابِیْحَ أَلْبابِهِمْ بِالْعِلْمِ، لِیَسْلَمُوا مِنْ لَواحِقِ الْجَهالَةِ وَ الذُّنُوبِ، فِى إِعْتِقاداتِهِمْ وَ أَعْمالِهِمْ:
«براى چیست که مى بینم مردم هنگامى که در شب طعامى نزدشان حاضر کنند، حتماً چراغ مى افروزند تا ببینند چه غذائى در شکم خود وارد مى سازند؟ ولى به غذاى روحشان اهمیت نمى دهند، و چراغ عقل را به وسیله علم روشن نمى سازند، تا از عوارض جهالت و گناهان در اعتقادات و اعمال سالم بمانند».(1)
نظیر همین معنى را فرزندش امام مجتبى(علیه السلام) فرموده: عَجِبْتُ لِمَنْ یَتَفَکَّرُ فِى مَأْکُولِهِ، کَیْفَ لایَتَفَکَّرُ فِى مَعْقُولِهِ، فَیُجَنِّبُ بَطْنَهُ ما یُؤْذِیْهِ، وَ یُودِعُ صَدْرَهُ ما یُردِیْةِ:
«عجب دارم از آنها که به غذاى جسم خود مى اندیشند، اما در غذاى روح دقت نمى کنند، خوراک زیانبار را از شکم خود دور مى دارند، اما قلب را با مطالب مهلک آکنده مى کنند».(2)
5 ـ بعد از آن به خاطر بیاورد که صیحه گوش خراش محشر همه را از خواب مرگ بیدار مى کند، و انسان را در برابر اعمالش قرار مى دهد و آن چنان اوضاع محشر هولناک است که: انسان عزیزترین عزیزانش را فراموش مى کند، باید بیندیشد آیا امروز، کارى مى کند که در آن روز چهره اى خندان و مسرور و نورانى داشته باشد، یا چهره اى زشت و عبوس و تاریک؟ و از هم اکنون خود را براى آن روز آماده کند.

خداوندا! به ما توفیق خودسازى مرحمت کن!
پروردگارا! ما را از غذاى جان پرور روحى محروم مفرما!
بار الها! پیش از صیحه محشر، ما را از خواب گران بیدار نما!

آمِیْنَ یا رَبَّ العالَمِیْنَ
پایان سوره عبس(3)

1 ـ «سفینة البحار»، جلد 2، صفحه 84، ماده «طعم».
2 ـ «سفینة البحار»، جلد 2، صفحه 84، ماده «طعم» ـ «بحار الانوار»، جلد 1، صفحه 268.
3 ـ تصحیح: 13 / 3 / 1383.