در این آیات، به پنج موضوع مهم قسم یاد شده، و هدف از این سوگندها بیان حقانیت و تحقق مسأله معاد و رستاخیز است، مى فرماید:
«سوگند به آنها که به سختى مى کشند و بر مى کنند» (وَ النّازِعاتِ غَرْقاً).

«و سوگند به آنها که به راحتى جدا مى سازند» (وَ النّاشِطاتِ نَشْطاً).

«و سوگند به آنها که به سرعت حرکت مى کنند» (وَ السّابِحاتِ سَبْحاً).

«و آنها که به خوبى سبقت مى گیرند» (فَالسّابِقاتِ سَبْقاً).

«و آنها که امور را تدبیر مى کنند» (فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً).
پیش از آن که به تفسیر این آیات بپردازیم، باید معانى لغاتى که در آنها به کار رفته دقیقاً روشن شود.
«نازِعات» از ماده «نزع» به معنى چیزى را از جا بر کندن و یا کشیدن است، مانند کشیدن کمان به هنگام پرتاب تیر، و گاه این واژه در امور معنوى نیز به کار مى رود مانند: «نزعِ» عداوت یا محبت از قلب، به معنى برکندن آن.(1)
«غَرَق» با فتح را (بر وزن شفق) به گفته بسیارى از ارباب لغت در اصل به معنى فرو رفتن در آب است، و گاه به معنى گرفتارى شدید در یک حادثه و بلا نیز آمده.
و «غَرْق» (بر وزن فرق) به گفته «ابن منظور» در «لسان العرب»، اسمى است که جانشین مصدر شده و به معنى «اغراق» است، و اغراق در اصل به معنى کشیدن کمان تا آخرین نقطه ممکن است، سپس به معنى مبالغه در هر کار آمده.
و از اینجا به خوبى روشن مى شود که: آنچه در آیه فوق آمده، به معنى غرق شدن نیست، بلکه به معنى انجام یک کار تا سر حدّ ممکن است.(2)
«ناشِطات» از ماده «نشط» (بر وزن هشت) در اصل به معنى گشودن گره هائى است که به آسانى باز مى شود، و به چاههائى که عمق کمى دارد و دلو به آسانى و با یک حرکت از آن بیرون مى آید «انشاط» گفته مى شود، و به شترهائى که با اندک اشاره اى به سرعت حرکت مى کنند نیز «نشیطة» مى گویند، و لذا، به طور کلى این واژه در هر گونه حرکتى که با سهولت انجام مى شود به کار مى رود.
«سابِحات» از ماده «سبح» (بر وزن سطح) به معنى حرکت سریع در آب یا در هوا است، لذا، در مورد شنا کردن در آب و یا حرکت سریع اسب، و با سرعت به دنبال کارى رفتن گفته مى شود.
«تسبیح» که به معنى پاک شمردن خداوند از هر عیب و نقص است نیز از همین معنى گرفته شده، گوئى کسى که تسبیح مى گوید با سرعت در عبادت پروردگار به پیش مى رود.
«سابِقات» از ماده «سبقت» به معنى پیشى گرفتن است، و از آنجا که پیشى گرفتن معمولاً بدون سرعت ممکن نیست، گاه از این ماده، مفهوم سرعت نیز استفاده مى شود.
«مُدَبِّرات» از ماده «تدبیر» به معنى اندیشیدن در مورد عاقبت چیزى است، و از آنجا که عاقبت اندیشى و آینده نگرى سبب سامان یافتن کار به نحو احسن مى گردد، واژه «تدبیر» در این معنى نیز به کار مى رود.
اکنون، با توجه به آنچه در معنى لغات این آیات گفته شد، به سراغ تفسیر آنها مى رویم.
این سوگندهاى پنجگانه که در ابتدا در هاله اى از ابهام فرو رفته، ابهامى که انگیزه «اندیشه» بیشتر و عمیق تر، و سبب جولان ذهن و فکر و دقت و بررسى است، اشاره به چه کسان، یا چه چیزهائى است؟
مفسران درباره آن بسیار سخن گفته اند ، و تفسیرهاى فراوانى دارند که عمدتا بر سه محور دور مى زند:
1 ـ منظور از این سوگندها، «فرشتگانى» است که مأمور قبض ارواح کفار و مجرمانند که آنها را به شدت از بدنهایشان بر مى کشند، ارواحى که هرگز حاضر به تسلیم در برابر حق نبودند.
و فرشتگانى که مأمور قبض ارواح مؤمنانند، که با مدارا و نرمش و نشاط آنها را جدا مى سازند.
و فرشتگانى که در اجراى فرمان الهى با سرعت حرکت مى کنند.
سپس، بر یکدیگر پیشى مى گیرند.
و سرانجام، امور جهان را به فرمان او تدبیر مى کنند.
2 ـ این سوگندها اشاره به «ستارگان» آسمان است که پیوسته از افقى کنده مى شوند و به افق دیگرى رهسپار مى گردند.
گروهى آرام حرکت مى کنند، و گروهى به سرعت راه مى سپرند.
و در اقیانوس عالم بالا شناورند.
و بر یکدیگر پیشى مى گیرند.
و سرانجام، با تأثیراتى که این کواکب دارند (تأثیراتى همچون تأثیر نور آفتاب و ماه در کره زمین) امور جهان را به فرمان خدا تدبیر مى کنند.
3 ـ منظور، جنگجویان یا اسب هاى مجاهدان راه خدا است که از خانه ها و وطن هاى خود به شدت بر کنده مى شوند.
سپس، با نشاط و نرمى راه میدان نبرد را پیش مى گیرند.
و بر یکدیگر سبقت مى گیرند.
و امور جنگ را تدبیر و اداره مى کنند.
گاه، بعضى از مفسران این تفسیرها را به هم آمیخته، قسمتى از سوگندهاى پنجگانه را از یک تفسیر، و قسمت دیگر را از تفسیر دیگر گرفته اند، ولى اصول، همان تفسیرهاى سه گانه فوق است.(3)
البته، میان این تفسیرها تضادى وجود ندارد، و ممکن است آیات فوق اشاره به همه اینها باشد، ولى در مجموع، تفسیر اول با توجه به نکاتى که ذیلاً گفته مى شود از همه مناسب تر است:
نخست، تناسب با روز قیامت است که سوره در مجموع ناظر به آن مى باشد و دیگر، تناسب با آیات مشابه آن در آغاز سوره «مرسلات» است.
و سوم این که: جمله «وَ الْمُدَبِّراتِ أَمْراً» بیشترین تناسب را با فرشتگان دارد که به فرمان خدا تدبیر امور جهان مى کنند، و لحظه اى از انجام اوامر او سر باز نمى زنند: «لایَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ»(4) به خصوص این که: مسأله تدبیر امور در اینجا به صورت مطلق ذکر شده و هیچ قید و شرطى در آن نیست.
از همه اینها گذشته، روایاتى از ائمه معصومین در تفسیر این آیات نقل شده، که مناسب با همین معنى است از جمله:
در روایتى از على(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر «وَ النّازِعاتِ غَرْقاً» فرمود: «منظور فرشتگانى است که ارواح کفار را از بدن هایشان به شدت بیرون مى کشند، آن چنان که تیرانداز کمان را تا آخرین مرحله مى کشد».(5)
شبیه همین معنى از آن حضرت(علیه السلام) در تفسیر «وَ النّاشِطات» و نیز تفسیر «وَ السّابِحات» و «فَالْمُدَبِّرات» نقل شده است.(6)
البته، مى توان همین تفسیر را به صورت کلى تر و عمومى ترى بیان کرد که: مسأله قبض ارواح مؤمنان و کفار، یکى از مصادیق آن باشد، نه تمام محتواى آن، به این ترتیب که: گفته شود: منظور از این سوگندها در مجموع فرشتگان است، در رابطه با اجراى کل فرمان هاى الهى که اجراى این فرمان ها در پنج مرحله تحقق مى یابد.
اول، حرکت نخستین به دنبال تصمیم گیرى قاطع.
و بعد، مرحله راه افتادن آرام.
و سپس، سرعت گرفتن، و پیشى جستن.
و در نهایت، تدبیر امور و سامان دادن به کارها است، ولى، به هر حال، برنامه فرشتگان در زمینه قبض ارواح کفار و مؤمنان یکى از مصادیق این مفهوم کلى است، و زمینه ساز بحث هاى آینده این سوره درباره معاد محسوب مى شود.

1 ـ «مفردات راغب»، ماده «نزع».
2 ـ به کتاب «لسان العرب»، تفسیر «مجمع البیان» و تفسیر «کشاف» و کتاب «مجمع البحرین» مراجعه شود.
3 ـ بعضى احتمال چهارمى داده اند که: منظور در تمام این سوگندها حرکت هاى «طبیعى»، ارادى و «صنعتى» موجودات جهان است، فى المثل، یک نطفه در حرکت طبیعى خود، نخست، از جاى اصلى که صلب پدر است کنده مى شود، بعد، که در رحم مادر قرار گرفت مسیر خود را به نرمى ادامه مى دهد، سپس، سرعت مى گیرد، و مواد حیاتى نطفه بر یکدیگر پیشى مى گیرند و سرانجام، انسان کاملى را مى سازند و او را تدبیر مى کنند، و در حرکات ارادى نیز انسان در ابتدا تصمیم مى گیرد، سپس به آرامى راه مى افتد، بعد سرعت مى گیرد، سپس سعى مى کند در مسیر خود بر دیگران سبقت جوید، و سرانجام به تدبیر امر خویش و زندگى اجتماعى مى پردازد، همچنین وسائل صنعتى مانند هواپیماها در حرکت خود این مراحل را طى مى کنند (اما این تفسیر دلیل روشنى ندارد).
4 ـ انبیاء، آیه 27.
5 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 497، حدیث 4.
6 ـ «نور الثقلین»، جلد 5، صفحه 497، احادیث 7 و 8 و 12.