در آیات گذشته، قسمت هاى قابل ملاحظه اى از کیفرها و مجازات هاى طغیانگران و مواهب و پاداش هاى پرهیزگاران در روز رستاخیز بیان شد.
در آیات مورد بحث، به معرفى آن روز بزرگ پرداخته، بخشى از اوصاف آن روز و حوادث آن را شرح مى دهد، مى فرماید:
«اینها همه در روزى واقع مى شود که روح و تمام ملائکه در یک صف به پا مى خیزند، و هیچ یک جز به اذن خداوند رحمن سخن نمى گویند، و آن کس که سخن مى گوید جز صواب و حق نمى گوید» (یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً لایَتَکَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً).(1)
بدون شک، قیام «روح» و «فرشتگان» در آن روز در یک صف، و سخن نگفتن جز به اذن خداوند رحمن، فقط براى اجراى فرمان او است، آنها در این جهان نیز «مدبرات امر» و مجرى فرمان هاى او هستند، و در عالم آخرت این امر آشکارتر، واضح تر و گسترده تر خواهد بود.
در این که: مراد از «روح» در اینجا چیست؟ مفسران تفسیرهاى زیادى ذکر کرده اند که در بعضى از تفاسیر به هشت احتمال بالغ مى شود(2) که مهم تر از همه، تفسیرهاى زیر است:
1 ـ منظور، مخلوقى است غیر از فرشتگان و برتر از همه آنها.
2 ـ منظور، «جبرئیل» امین پیک وحى خدا و واسطه میان او و پیامبران است، که بزرگترین فرشتگان مى باشد.
3 ـ منظور، «ارواح انسان ها» است که همراه فرشتگان بپا مى خیزند.
4 ـ فرشته اى است بالاتر از همه فرشتگان و برتر از «جبرئیل»، و هم او بود که با انبیاء و امامان معصوم همراه بوده و هست.
قابل توجه این که: «روح» در قرآن مجید گاه به صورت مطلق، و بدون هیچ قید ذکر شده، و در این حال غالباً در برابر «ملائکه» قرار گرفته مانند: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ: «فرشتگان و روح به سوى او بالا مى روند».(3)
همچنین: تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْر: «در شب قدر ملائکه و روح به فرمان پروردگارشان با هر چیزى نازل مى شوند».(4)
در این دو آیه، «روح» بعد از «ملائکه» ذکر شده، و در آیه مورد بحث، قبل از «ملائکه»، البته ممکن است این جدا شدن به عنوان یک فرد مشخص و بزرگ بوده باشد، و به اصطلاح ذکر «عام» بعد از «خاص» یا ذکر «خاص» بعد از «عام» است.
اما، در بسیارى از آیات، «روح» با اضافه یا وصفى آمده است، مانند «روح القدس» در آیه: قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ: «بگو روح القدس این قرآن را از سوى پروردگارت به حق نازل کرد»(5) یا آیه: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْاَمِینُ: «قرآن را روح الامین نازل کرده».(6)
در بعضى از آیات، خداوند «روح» را به خودش اضافه فرمود، مى فرماید: وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی: «در آدم از روح خودم دمیدم» (روح شریفى که به خاطر شرافت به ذات مقدس او اضافه شده)(7) و در جاى دیگر مى فرماید: فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا: «ما به سوى مریم روح خود را فرستادیم».(8)
به نظر مى رسد: «روح» در این آیات که به صورت هاى متفاوتى بیان شده، معناهاى متفاوتى داشته باشد که شرح هر کدام در ذیل همان آیات بیان شده است.
ولى، آنچه از میان تفاسیر مختلف نسبت به آیه مورد بحث مناسب تر به نظر مى رسد این است: منظور از «روح» در اینجا یکى از فرشتگان بزرگ الهى است
که بر طبق بعضى از روایات، حتى از «جبرئیل» برتر است، چنان که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: هُوَ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جِبْرائِیْلَ وَ مِیْکائِیْلَ: «او فرشته اى است بزرگتر از جبرئیل و میکائیل».(9)
و در تفسیر «على بن ابراهیم» نیز آمده است: أَلرُّوحُ مَلَکٌ أَعْظَمُ مِنْ جِبْرَئِیْلَ وَ مِیْکائِیْلَ وَ کانَ مَعَ رَسُولِ اللّهِ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ(علیهم السلام): «روح فرشته اى است برتر از جبرئیل و میکائیل و او با رسول اللّه همراه بود و با امامان نیز همراه است».(10)
هر چند در بعضى از روایات در تفاسیر اهل سنت از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: أَلرُّوحُ جُنْدٌ مِنْ جُنُودِ اللّهِ لَیْسُوا بِمَلائِکَة لَهُمْ رُؤُسٌ وَ أَیْدِى وَ أَرْجُلُ، ثُمَّ قَرَأَ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً، قالَ هؤُلاءِ جُنْدٌ وَ هؤُلاءِ جُنْدٌ: «روح لشکرى از لشکریان خدا است که ملائکه نیستند، آنها داراى سر و دست و پا مى باشند، پس از آن پیامبر(صلى الله علیه وآله) این آیه را تلاوت فرمود: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفّاً سپس افزود: اینها لشکرى هستند و آنها لشکر دیگرى».(11)-(12)
به هر حال، همان گونه که اشاره شد، این مخلوق بزرگ الهى خواه از فرشتگان باشد، یا موجود دیگرى، در قیامت همراه ملائکه آماده اطاعت فرمان او هستند، آرى در آن روز عظیم که بدون اذن خداوند کسى حق سخن گفتن ندارد چنان هول و اضطراب محشر، همه را فرا گرفته که هیچ کس را یاراى سخن گفتن نیست، و آنگاه که ذکرى یا سخنى بگویند یا شفاعتى کنند، تنها به اذن پروردگار است، حمد و ثناى او مى گویند و یا شفاعت براى آنها که شایسته شفاعتند.
در حدیثى آمده است: از امام صادق(علیه السلام) درباره این آیه سؤال کردند، فرمود: نَحْنُ وَ اللّهِ الْمَأْذُونُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ الْقائِلُونَ: «به خدا سوگند در روز قیامت به ما اجازه داده مى شود و سخن مى گوئیم».
راوى سؤال مى کند: در آن روز شما چه مى گوئید؟ فرمود:
نُمَجِّدُ رَبَّنا وَ نُصَلِّی عَلى نَبِیِّنا وَ نَشْفَعُ لِشِیعَتِنا فَلایَرُدُّنا رَبُّنا: «پروردگارمان را تمجید و ستایش مى کنیم، بر پیامبرمان درود مى فرستیم، و براى پیروانمان شفاعت مى کنیم، و خداوند شفاعت ما را رد نمى کند».(13)
از این روایت استفاده مى شود: انبیاء و امامان معصوم نیز در صف فرشتگان و روح قرار مى گیرند، و از کسانى که به آنها اجازه سخن گفتن و مدح و ثناى خداوند و شفاعت داده مى شود، آنها هستند.(14)
تعبیر «صَواباً» دلیل بر این است که: اگر ملائکه و روح یا انبیاء و اولیاء براى کسانى شفاعت کنند، آن هم روى حساب است و بى دلیل نیست.

پس از آن، به این روز بزرگ که هم روز قیام انسان ها، هم فرشتگان، و هم یوم الفصل و روز کیفر طاغین و پاداش متقین است اشاره کرده مى فرماید: «آن روز حق است» (ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ).
«حَق» به معنى چیزى است که ثابت است، واقعیت دارد و تحقق مى یابد، و این معنى درباره قیامت کاملاً صادق است، به علاوه روزى است که «حق» هر کس به او داده مى شود، حقوق مظلومان از ظالمان گرفته خواهد شد، و «حقایق» و اسرار درون به ظهور مى پیوندد، بنابراین روزى است به تمام معنى حق.
و چون توجه به این واقعیت مى تواند مؤثرترین انگیزه انسان براى حرکت به سوى پروردگار، و اطاعت فرمان او گردد، بلافاصله مى افزاید: «پس هر کسى بخواهد، راهى به سوى پروردگارش مى گزیند، و به سوى او باز مى گردد» (فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ مَآباً).
یعنى، تمام اسباب این حرکت الهى فراهم است، راه و چاه ارائه شده، انبیا به قدر کافى ابلاغ فرمان حق کرده اند، عقل انسانى نیز پیامبرى از درون او است، سرنوشت طاغیان و پرهیزگاران نیز به خوبى تبیین شده، و «دادگاه» و «دادخواه» و «دادرس» نیز تعیین گردیده، تنها چیزى که باقى مانده، تصمیم قاطع انسان است که با استفاده از اختیارى که خدا به او داده است راه را برگزیند و پیش رود.
«مَآب» به معنى «محل بازگشت» و به معنى طریق و راه نیز آمده است.

سپس، به عنوان تأکید روى مسأله مجازات مجرمان، و بیان نزدیک بودن آن روز بزرگ در برابر کسانى که آن را دور، یا نسیه اش مى پندارند، مى افزاید: «ما شما را از عذاب نزدیکى بیم مى دهیم» (إِنّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً).
چرا که عمر دنیا هر قدر باشد، در برابر عمر آخرت ساعتى بیش نیست، و نیز طبق ضرب المثل معروف عرب «هر چه قطعاً مى آید نزدیک است» (کُلُّ ما هُوَ آت قَرِیْبٌ)! و لذا در آیات 5 تا 7 «معارج» خداوند به پیامبرش مى فرماید: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلاً * إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً * وَ نَراهُ قَرِیباً: «صبر کن صبرى جمیل و خالى از هرگونه جزع و فزع * آنها آن روز را دور مى بینند * و ما نزدیک مى بینیم».
امیر مؤمنان على(علیه السلام) نیز در این زمینه، مى فرماید: کُلُّ آت قَرِیبٌ دان: «هر چیزى که مى آید قریب و نزدیک است».(15)
چرا نزدیک نباشد، در حالى که مایه اصلى عذاب الهى، اعمال خود انسان ها است، که همیشه با آنها است «و جهنم هم اکنون کافران را احاطه کرده» (وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ).(16)
و از آنجا که در آن روز، گروه عظیمى غرق حسرت و اندوه شده، نادم و پشیمان مى گردند، حسرتى که به حالشان سودى نخواهد داشت و پشیمانى که نتیجه اى ندارد، به دنبال این هشدار مى افزاید: «این عذاب، روزى واقع مى شود که انسان آنچه با دست خود از قبل فرستاده همه را مى بیند، و کافر مى گوید: اى کاش خاک بودم» (یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً).
جمعى از مفسران جمله «یَنْظُرُ» را در این آیه به معنى «یَنْتَظِرُ» تفسیر کرده، و گفته اند: منظور این است که انسان در آن روز در انتظار جزاى اعمال خویش است.
و بعضى، آن را به معنى «نگریستن به نامه اعمال و ملاحظه حسنات و سیئات» دانسته اند.
و نیز، احتمال داده شده که منظور، مشاهده پاداش و کیفر اعمال است.
این تفسیرها همه از اینجا ناشى شده که آنها به مسأله حضور و تجسم اعمال آدمى در آن روز کمتر توجه داشته اند، و الا با توجه به این واقعیت مفهوم آیه روشن است، و نیاز به هیچ گونه تقدیر و تأویلى ندارد.
توضیح این که: از آیات مختلف قرآن و روایات اسلامى استفاده مى شود: اعمال انسان در آن روز به صورت هاى مناسبى مجسم شده، و در برابر او ظاهر مى شوند، او به راستى اعمال خویش را مى بیند، و از مشاهده منظره اعمال بدش در وحشت و ندامت و حسرت فرو مى رود، و از دیدن اعمال حسنه اش شاد و مسرور مى گردد، و اصولاً یکى از بهترین پاداش هاى نیکوکاران، و یکى از بدترین کیفرهاى بدکاران همین اعمال مجسم آنها است که همراهشان خواهد بود.
در آیه 49 سوره «کهف» مى خوانیم: وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً: «آنچه را انجام داده بودند حاضر مى بینند» و در آخرین آیات سوره «زلزله» آمده است: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرّاً یَرَهُ: «هر کس به اندازه ذره اى کار نیک کرده باشد آن را مى بیند * و هر کس به اندازه ذره اى کار بد کرده باشد آن را نیز مى بیند».
و این، از شگفتى هاى عالم قیامت است که اعمال آدمى در آنجا مجسم مى گردد و انرژى ها تبدیل به ماده شده، جان مى گیرد.
تعبیر به: قَدَّمَتْ یَداهُ: «دو دست او آن را از پیش فرستاده» به خاطر آن است که: انسان غالب کارها را با دست انجام مى دهد، ولى مسلماً منحصر به اعمال دست نیست، بلکه آنچه با زبان، چشم و گوش نیز انجام مى دهد همه مشمول این قانون است.
قرآن، قبل از رسیدن آن روز به ما هشدار داده مى گوید: «باید هر کس بنگرد که براى آن روز چه از پیش فرستاده»؟ (وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مّا قَدَّمَتْ لِغَد).(17)
به هر حال، کفار بعد از آن که اعمال تمام عمر خود را همه در برابر خویش حاضر مى بینند، آن چنان در اندوه و حسرت فرو مى روند که مى گویند:
اى کاش! خاک بودیم!
اى کاش! از آغاز از مرحله خاک فراتر نمى رفتیم، و از جمادى نامى، و از نامى حیوان، و از حیوان سر از انسان بیرون نمى آوردیم.
و اى کاش! بعد از آن که انسان شدیم و مردیم، هرگز پس از مردن و خاک شدن زندگى تازه اى در رستاخیز نمى یافتیم!
البته، آنها مى دانند خاک هم از آنها بهتر است; چرا که خاک یک دانه مى گیرد و گاه صدها دانه پس مى دهد، خاک منبع انواع مواد غذائى و معادن و سایر برکات است، خاک بستر انسان و گاهواره زندگى او است، و بى آن که کمترین ضررى داشته باشد، آن همه فایده دارد، اما آنها یکى از فوائد خاک را ندارند ولى معدن ضررهاى بسیارند.
آرى، کار انسانى که اشرف مخلوقات است، گاه، بر اثر کفر و گناه به جائى مى رسد که آرزو مى کند در صف یکى از موجودات بى روح و پست باشد.
در آیات قرآن مى خوانیم: کفار و مجرمان هنگامى که صحنه قیامت و دادرسى پروردگار و جزاى اعمال را مشاهده مى کنند، عکس العمل هاى مختلفى نشان مى دهند که همگى حکایت از شدت تأثر و تأسف آنها مى کند.
گاه، مى گویند: «واى بر ما از این حسرت که در اطاعت فرمان خدا کوتاهى کردیم» (یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللّهِ).(18)
گاه، مى گویند: «خداوندا ما را به دنیا باز گردان تا عمل صالح کنیم» (فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً).(19)
و گاه مى گویند: «اى کاش خاک بودیم و هرگز زنده نمى شدیم» همان گونه که در آیات مورد بحث آمده است.

1 ـ بسیارى از مفسران معتقدند: «یَوْم» در این آیه ظرف است و متعلق به فعل «لایَتَکَلَّمُونَ» در آیه قبل است، این احتمال نیز وجود دارد که به تمام آنچه در آیات قبل آمده است متعلق باشد، و در تقدیر چنین است: «کُلُّ ذلِکَ یَکُونُ یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ».
2 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 10، صفحه 6977.
3 ـ معارج، آیه 4.
4 ـ قدر، آیه 4.
5 ـ نحل، آیه 102.
6 ـ شعراء، آیه 193.
7 ـ حجر، آیه 29.
8 ـ مریم، آیه 17.
9 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 427 ـ «بحار الانوار»، جلد 25، صفحه 47.
10 ـ تفسیر «على بن ابراهیم»، جلد 2، صفحه 402.
11 ـ تفسیر «درّ المنثور»، جلد 6، صفحه 309 ـ «المیزان»، جلد 20، صفحه 176 ـ «فتح القدیر»، جلد 5، صفحه 371.
12 ـ درباره روح انسان، تجرد و استقلال آن، بحث هاى مشروح و مفصلى در جلد 12، صفحات 250 تا 269 (ذیل آیه 85 سوره اسراء) آورده ایم.
13 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 427 ـ «بحار الانوار»، جلد 24، صفحه 262.
14 ـ درباره «شفاعت»، شرائط، ویژگى ها و فلسفه آن، و همچنین پاسخ ایرادها و اشکالات مربوطه به آن بحث هاى مشروحى در جلد اول، ذیل آیه 48 سوره «بقره» داشته ایم.
15 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 103.
16 ـ عنکبوت، آیه 54.
17 ـ حشر، آیه 18.
18 ـ زمر، آیه 56.
19 ـ الم سجده، آیه 12.