این سوره، در «مدینه» نازل شده و داراى 31 آیه است

محتواى سوره انسان

این سوره در عین کوتاهى، محتواى عمیق، متنوع و جامعى دارد و از یک نظر مى توان آن را به پنج بخش تقسیم کرد:
در بخش اول، از آفرینش انسان و خلقت او از نطفه «امشاج» (مختلط) و آن گاه هدایت و آزادى اراده او سخن مى گوید.
در بخش دوم، سخن از پاداش ابرار و نیکان است که شأن نزول خاصى در مورد اهلبیت(علیهم السلام) دارد و به آن اشاره خواهد شد.
در بخش سوم، دلائل استحقاق این پاداش ها را در جمله هائى کوتاه و مؤثر بازگو مى کند.
در بخش چهارم، به اهمیت قرآن، و طریق اجراى احکام آن، و راه پرفراز و نشیب خودسازى اشاره شده.
و در بخش پنجم، سخن از حاکمیت مشیت الهى (در عین مختار بودن انسان) به میان آمده است.
براى این سوره، نام هاى متعددى است که مشهورترین آنها سوره «انسان»، سوره «دهر» و سوره «هل أتى» است که هر کدام از آنها از یکى از کلمات اوائل سوره گرفته شده است، هر چند در روایاتى که بعداً در فضیلت سوره مى خوانیم، تنها از «هل أتى» یاد شده است.

فضیلت تلاوت این سوره

در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آمده است: مَنْ قَرَأَ سُورَةَ «هَلْ أَتَى» کانَ جَزَاؤُهُ عَلَى اللَّهِ جَنَّةً وَ حَرِیراً: «کسى که سوره هل أتى را بخواند پاداش او بر خداوند بهشت و لباس هاى بهشتى است».(1)
و در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) آمده: «یکى از پاداش هاى کسى که سوره «هل أتى» را در هر صبح پنجشنبه بخواند، این است که: در قیامت با پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)خواهد بود».(2)

1 و 2 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 402.

آیا این سوره در «مدینه» نازل شده است؟

در این که سوره «هل أتى» مدنى یا مکّى است؟ در میان مفسران گفتگو است، ولى اجماع علما و مفسران شیعه، بر این است که: همه یا حداقل قسمتى از آیات آغاز سوره که مقام ابرار و اعمال صالح آنها را بیان مى کند در «مدینه» نازل شده، که شأن نزول آن، یعنى داستان نذر على و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین(علیهم السلام) و فضه مشروحاً خواهد آمد.
و همچنین مشهور در میان علماى اهل سنت نیز نزول آن در «مدینه» است، همان گونه که «قرطبى» مفسر مشهور اهل تسنن در تفسیرش مى گوید: وَ قالَ الْجُمْهُورُ مَدَنِیَّة: «مشهور علما معتقدند که: در مدینه نازل شده است».(1)
از کسانى که تمام این سوره، یا قسمتى از آیات آن را که در بالا اشاره شد «مدنى» مى دانند عبارتند از:
1 ـ حاکم ابوالقاسم حسکانى از «ابن عباس» تعداد آیاتى را که در «مکّه» و در «مدینه» نازل شده به ترتیب مشروحاً نقل کرده است، و این سوره را جزء سوره هاى مدنى شمرده که بعد از سوره «رحمن»، و قبل از سوره «طلاق» نازل گردیده.(2)
صاحب کتاب «ایضاح»، استاد احمد زاهد نیز همین معنى را از «ابن عباس» آورده است.(3)
2 ـ «تاریخ القرآن» ابو عبداللّه زنجانى از کتاب «نظم الدرر و تناسق الآیات و السور» از جمعى از بزرگان اهل سنت نقل کرده که سوره «انسان» را در ردیف سوره هاى مدنى آورده اند.(4)
3 ـ و نیز در همان کتاب از «فهرست ابن ندیم» از «ابن عباس» نقل شده که سوره «هل أتى» را یازدهمین سوره مدنى مى شمارد.(5)
4 ـ در «اتقان سیوطى» از «بیهقى» در «دلائل النبوة» از «عکرمه» نقل شده که سوره «هل أتى» در «مدینه» نازل شده است.(6)
5 ـ در «درّ المنثور» نیز همین معنى از «ابن عباس» به طرق مختلف نقل شده.(7)
6 ـ زمخشرى در تفسیر کشاف شأن نزول معروف آیات آغاز این سوره را در مورد نذر على(علیه السلام) و همسر و فرزندانش نقل کرده است.(8)
7 ـ گذشته از موارد بالا جمع کثیر دیگرى از بزرگان اهل سنت نزول آیات آغاز این سوره را (اَنَّ الأَبْرار...) درباره على و فاطمه زهرا و حسن و حسین(علیهم السلام)نقل کرده اند که شهادتى است بر مدنى بودن آن (زیرا مى دانیم تولد امام حسن و امام حسین(علیه السلام) در «مدینه» بوده است) مانند «واحدى» در «اسباب النزول»، «بغوى» در «معالم التنزیل»، «سبط بن جوزى» در «تذکره»، «گنجى شافعى» در «کفایة الطالب» و جمعى دیگر.(9)
این مسأله به قدرى معروف و مشهور است که «محمّد بن ادریس شافعى» یکى از ائمه چهار گانه اهل سنت، در شعر معروفش مى گوید:
اِلى مَ اِلى مَ وَ حَتّى مَتى؟ *** أُعاتَبُ فِى حُبِّ هذَا الْفَتى!
وَ هَلْ زُوِّجَتْ فاطِمُ غَیْرَهُ؟ *** وَ فِى غَیْرِهِ هَلْ أَتى «هَلْ أَتى»؟!:
«تا کى تا کى و تا چه زمانى؟ مرا در محبت این جوانمرد سرزنش مى کنید! مگر فاطمه به غیر او تزویج شد؟ و مگر هل أتى درباره غیر او نازل شده است»؟!(10)
مدارک فراوان دیگرى در این زمینه وجود دارد که به قسمتى از آنها به هنگام بیان شأن نزول آیات «اَنَّ الأَبْرارَ یَشْرَبُونَ...» اشاره خواهیم کرد.
اما با این همه بعضى از متعصبان اصرار دارند که آن را «مکّى» بدانند، و تمام روایات مربوط به نزول آن در «مدینه»، و همچنین نزول این سوره درباره على و فاطمه زهرا و حسنین(علیهم السلام) انکار کنند!
راستى عجیب است، هر جا آیه و روایتى منتهى به فضائل على و اهلبیت(علیهم السلام) مى شود گروهى داد و فریاد بلند مى کنند و حساسیت فوق العاده اى نشان مى دهند گوئى اسلام به خطر افتاده!
با این که: ادعا مى کنند: على(علیه السلام) را از خلفاى راشدین، و از پیشوایان بزرگ اسلام مى دانند، و نسبت به اهلبیت(علیهم السلام) اظهار علاقه مى کنند، به اعتقاد ما این عصبیت، نتیجه حاکمیت روح اموى بر افکار این گروه است و زائیده تبلیغات آن دوران شوم، خدا همه ما را از این گونه اشتباهات حفظ کند.

1 ـ تفسیر «قرطبى»، جلد 10، صفحه 6909.
2 و 3 ـ «مجمع البیان»، جلد 10، صفحه 405.
4 و 5 ـ «تاریخ القرآن»، صفحه 55.
6 و 7 ـ تفسیر «المیزان»، جلد 20، صفحه 221.
8 ـ «کشّاف»، جلد 4، صفحه 670.
9 ـ «احقاق الحق»، جلد 3، صفحه 157 ـ 170 (با ذکر نام و شماره صفحه کتاب هاى آنان).
10 ـ «احقاق الحق»، جلد 3، صفحه 158.